Yarkend Hanlığına Ait Dört Yarlık

Yarlık kelimesi ‘buyruk, emir, ferman’ anlamlarında hem Türkler hem de Moğolların yazılı metinlerinde yüzyıllar boyunca kullanılagelmiştir. İlk Moğol hanlarının emirleri sözlüdür. Zaman içerisinde emirlerin yazıya geçirilmesi fikri, Uygurlar aracılığıyla ortaya çıkmıştır. Kâtiplerin çoğunlukla Uygur Türkü olması, özellikle Altın Orda devletinde Uygur dilinin etkisini arttırmasına zemin hazırlamıştır. Yarlıklar, bir yandan yazıldıkları dönemin dili diğer yandan da sosyal yapısı, coğrafyası, kültürü gibi pek çok konuda bilgiye ulaşılabilecek tarihî belgelerdir. Özellikle Altın Orda devletiyle ilgili yarlıklar o dönem tarihine ışık tutmaktadır. Türklerin devlet geleneği içerisinde varlığını koruyan yarlıklar, Yarkend hanları tarafından da kayıt belgesi olarak önemsenip yazdırılmıştır. Bu makalede, tarih sahnesinde 1514-1696 yılları arasında varlık gösteren Yarkend Hanlığına ait dört metin, Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi kayıtlarından elde edilerek araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Bu dört yarlık, Yarkend Hanlığı yapmış olan Muhammed Han (1591-1609), Şücaüddin Ahmed Han (1609-1619), Abdullah Han (1636-1667) ve Muhammed İsmail Han (1670-1680) adına çıkarılarak 12 hayvanlı Türk takvimine göre mühürlenmiştir. Yarlıkların dili ağırdır. Türkçe kelime sayıları da azdır. Ancak Türkçe kelime sayısı az olsa da özellikle su yolları, nehirler ve bunların kollarıyla ilgili verilen emirleri içeren yarlıklarda, bu kültüre ait birçok kelime kullanılmıştır. Ayrıca yarlıkların yazıldıkları dönemde Yarkend ve çevresinde yaşayan Türkler tarafından kullanılan birçok unvan, yer adı ve sosyal hayata dair kelime de yarlıklarda kendine yer bulmuştur. Çalışmada, metinlerde karşılaştığımız terim özelliği taşıyan kelime ve yapılarla ilgili notlar verilmiştir. İncelemede kullandığımız dört yarlığın metni çalışmanın sonuna ilave edilmiştir.

Four Edict Belong to Yarkend Khaganate

The word Yarlık has been used for centuries in the written texts of both Turks and Mongols in the sense of 'command, order, edict'. The orders of the first Mongolian khan are verbal. The idea of writing orders over time emerged through Uyghurs. The fact that the scribes were mostly Uyghur Turks paved the way for the Uyghur language to increase its influence especially in the Altin Orda state. Edicts are historical documents that can be accessed in many subjects such as the language of the period they were written on, on the one hand, and its social structure, geography and culture. Especially the trophies regarding the Altin Orda state shed light on the history of that period. The yarns, which preserved their existence in the state tradition of the Turks, were also taken into consideration by Yarkend inns as a registration document. In this article, four texts of the Yarkend Khanate that existed in the history scene between 1514-1696 were obtained from Harvard University Houghton Library records and presented to the attention of researchers. These four halves were removed in the name of Muhammed Han (1591-1609), Şücaüddin Ahmed Han (1609-1619), Abdullah Han (1636-1667) and Muhammed İsmail Han (1670-1680), who had been the Yarkend Khanate, and sealed according to the Turkish calendar with 12 animals. The language of the yarns is heavy. Turkish word numbers are also low. However, although the number of Turkish words is low, many words belonging to this culture have been used, especially in the rivers containing orders given for waterways, rivers and their branches. In addition, many titles, place names and words about social life used by the Turks living in Yarkend and its surroundings at the time of writing were also included in the competitions. In the study, notes about the words and structures that have the term we encounter in the texts are given. The text of the four halves we used in the review was added to the end of the study.

PDF

___

Abdullahoğlu Hasan (1934). ‘Birinci Mengili Giray Han Yarlığı’, Türkiyat Mecmuası, 4, 99-109.
Abik, Ayşehan Deniz (1993). Alî Şîr Nevâyî’nin Risaleleri Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ- Târîh-i Mülûk-ı Acem- Münşeât, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Atalay, Besim (1970). Abuşka Lugati veya Çağatay Sözlüğü, Ayyıldız Matbaası.
Courteille, Pavet de (1870). Dictionaire Turc Oriental, Paris: A L’imprimerie İmperiale.
Çelik, Bilal (2012). ‘Saidiye Hanlığı ve Hocalar Devri Kaynakları (1514-1762)’, History Studies, 4/4, 65-89.
Çelik, Bilal (2013). Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Djalilov, Amanbeck (2020). Yarkent Hanlığı (1465-1759), (https://www.altayli.net /yarkenthanligi-1465-1759.html, 30.4.2020)
Ercilasun, Konuralp (2013). Tarihin Derinliklerinden 19. Yüzyıla Kâşgar, TTK Yayınları.
EUTS: Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Yayınları.
Gök, Nejdet (2000). ‘Osmanlı Diplomatikasında Ferman ve Berat Arasında Benzerlik ve Farklar’, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 11/211-226.
Gök, Nejdet (2019). ‘Osmanlı Diplomatikasında Berât Formu ve Berât Anlamında Kullanılan Diğer Terimler’, (https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=381870 03.10.2019)
Güner, Galip (2013). ‘Yarlıg ‘Buyruk, Emir, Ferman’ ve Yarlıka- ‘(Tanrı) Buyurmak; Lütfetmek’ Kelimelerinin Kökeni Üzerine Yeni Görüşler’, Turkish Studies, 8/1, 1553-1560.
Kemaloğlu, İlyas (2013). ‘Yarlık’, İA, 43. Cilt, 334-335.
(LÇ) Şeyh Suleyman Efendi-yi Buhari (1882). Luġat-ı Caġatay ve Turki-yi ‘Osmānī.
Orak, Bayram (1995). Lutfi’nin Gül u Nevruz’u Gramer İndeksi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Ölmez, Zuhal Kargı (1996). Ebulgazi Bahadır Han- Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soy Kütüğü), Simurg Yayınları.
Öner, Mustafa (2006). ‘Yarlık Sözü Hakkında’, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 52 (2004/2), 117-122.
Özyetgin, Melek (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelenmesi, TDK Yayınları.
Radloff, Wilhelm (1960). Versuch Eines Worterbuches der Turk-Dialecte, I-IV, s’-Gravenhage: Mouton&Co.
Shaw, Robert Barkley (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Şen, Mesut (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur- Bâburname (Giriş-Metin-Kâbil ve Hindistan Bölümleri-Açıklamalı Dizin), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi.
Taşağıl, Ahmet (2016). ‘Kurultay’, İA, EK-2 Cilt, 94-95.
UTİL: Uygur Tilining İzahlık Lugati V (1991). Milletler Neşriyatı.
Vámbéry, Ármin (1867). Cagataische Sprache Studien, Philo Press.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ