OSMANLI DEVLETİ’NDE PÎŞKEŞ (XVII. YÜZYIL)

Farsça pîşkeş sözcüğü “Hediye, armağan” anlamına gelmektedir. Hediyeleşme, Osmanlı’dan önceki Türk-İslam devletlerinde, Çin ve Bizans kültüründe ve Orta Doğu devlet geleneklerinde yer alan önemli bir olgudur. Osmanlı Devleti’nde önceleri geleneksel uygulamaların bir tezahürü olarak alınıp verilen hediye; XVII. yüzyılda değişen sosyal ve ekonomik şartlar neticesinde çeşitlenerek merasimlerin önemli bir unsuru haline gelmiştir. Pîşkeş sunumu XVII. yüzyılda devlet işlerinde olduğu kadar padişahların gündelik hayatlarında (ziyaret, ziyafet, avlanma, gezi vb.) da önem kazanmıştır. Bu dönemde geleneksel bir devamlılık arz etmesinin yanı sıra; bağlılık, itaat, dostluk, barış ve dayanışmanın aracı olarak pîşkeş (hediye), sağladığı siyasal, sosyal, kültürel, psikolojik ve ekonomik işlevleri bakımından iktidarın başvurduğu bir araç olarak ön plana çıkmış ve merkezî otorite tarafından bir güç unsuru olarak kullanılmıştır. Önceleri iç hazinenin en büyük gelir kaynağını savaşlarda elde edilen ganimetler teşkil etmekteyken; XVII. yüzyılda çeşitlenen pîşkeşler, iç hazinenin en önemli gelir kaynakları olmuştur. Pîşkeş, bir tanımda arızî yani düzenli olmayan vergi türü hediyeler olarak tarif edilse de, Osmanlılarda ilgili dönemde padişahlara sunulan pîşkeşlerin belirli, kayıtlı ve kurallı olması bir düzen içerisinde alınıp verildiğini göstermektedir. Bu makalede pişkeşin gelişim süreci, esasları, amacı ve işlevleri ele alınmaktadır. Konuyla ilgili literatür taramasından sonra Osmanlı arşiv belgeleri tespit edilerek bunların temini, tasnifi ve fişlenmesi suretiyle diğer kaynak ve araştırmaların verileri de kullanılarak bunların değerlendirilmesi yapılmıştır.

PISHKASH IN OTTOMAN STATE (XVII TH CENTURY)

Pishkash word means “gift, present” in Persian. Receiving and giving gift is an important fact included in the customs of the Turkish- Islamic states, China and Byzantium cultures and Middle-East states before Ottoman. Gift that is received and given as an appearance of the traditional applications in the beginning in the Ottoman Empire became an importance factor of the ceremonies by being varied as a result of the developing social and economic conditions in the XVII th century. As a result of the socio-economic conditions, the presentation of pishkash gained importance in the daily life of sultans (visit, banquet, hunting, trip, etc.) as well as in the state jobs. During this period, presenting pishkash (gift) was not only continued as a tradition but also became a prominence as a tool applied by the sultans due to its political, social, cultural, psychological and economic functions as it meant loyalty, compliance, friendship, peace and solidarity and considered as a power factor by the central authority. At first, spoils gained from wars constituted the most remarkable source of income for domestic treasury. But in XVII th century diversified pishkash became the most important source of income of the domestic treasury. Although pishkash in one sense described as casual that is irregular tax type presents, gifts presented to Sultans in particular periods in Ottoman Empire shows us that they are presented and received in regular fashion. In the research, focuses on the development process of pishkash, its purpose and its functions. The Ottoman archive documents have been detected after a literature scan, and other resources and data obtained from the other researches have been made use of through supplying, sorting and recording them.

PDF

___

TSMA (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi), D (Defter), nr. (numara) 14.
TSMA, D, nr. 15.
TSMA, D, nr. 22.
TSMA D, nr. 148.
TSMA, D, nr. 149.
TSMA, D, nr. 150.
TSMA, D, nr. 154.
TSMA, D, nr. 1995
TSMA D, nr. 2013
TSMA, D, nr. 5903.
TSMA, D, nr. 9614.
TSMA, E (Evrak), nr. 5891.
TSMA, E, nr. 5242.
TSMA, E, nr. 11976/5.
TSMA, E, nr. 3960/4.
TSMA, E, nr. 3960/19.
TSMA, E, nr. 3960/11.
TSMA, E, nr. 3960/29.
3 Numaralı Mühimme Defteri (966–968 / 1558– 1560) Özet ve Transkripsiyon (1993). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
Fatih Sultan Mehmed, (2003). Kanûnname-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), (hzl. Abdülkadir Özcan), İstanbul.
Abdülkadir Efendi, (2003). Topçular Kâtibi Abdülkâdir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), I, (hzl. Ziya Yılmazer), Ankara.
Âli, Gelibolulu Mustafa, (1996). Cami’ul-Buhûr Der Mecâlis-i Sur, (hzl.: Ali Öztekin), TTK Basımevi, Ankara.
Âşık Paşazâde, (2010). Tevârîh-i Âl-i Osman (Osmanoğullarının Tarihi), (hzl. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Saraç), İstanbul.
Evliyâ Çelebi, b. Derviş Mehmed Zıllî, (2002). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, VI, (hzl. Seyit Ali Kahraman -Yücel Dağlı), İstanbul.
Hadîdî, (1991). Tevarih-i Al-i Osman(1299-1523), (hzl. Necdet Öztürk), İstanbul 1991.
Mehmed Neşri, (1995) Kitâb-ı Cihan-Nümâ - Neşrî Tarihi, I, Yayınlayan: Faik Reşit Unat-M. Altay Köymen, Ankara.
Mustafa Nuri Paşa, (1992). Netâyicü’l-Vukuât - Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, I-II, (hzl. Neşet Çağatay), Ankara.
Oruç Bey, (2008). Oruç Beğ Tarihi (Osmanlı Tarihi-1288-1502), (hzl. Necdet Öztürk), Ankara.
Sayın, A. Vefik, (2000). Tarih-i Mali-Kuruluşundan Kanûnî Döneminin Sonuna Kadar Osmanlı Maliye Tarihi (1299-1566), Ankara 2000.
Selânikî Mustafa Efendi, (1999). Tarih-i Selânikî (1003-1008/1595-1600), II, (hzl. Mehmet İpşirli), Ankara 1999.
Tursun Bey, (1977). Tarih-i Ebü’l-Feth, (hzl. Mertol Tulum), İstanbul.
Tavernier, J. Baptiste, (2007). 17. Yüzyılda Topkapı Sarayı, (çev. Teoman Tunçdoğan), İstanbul 2007.
Açıkgöz, Fatma Ü., (2012). “XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Hediye ve Hediyeleşme (Padişahlara Sunulan ve Padişahların Verdiği Hediyeler Üzerine Bir Araştırma)”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
Açıkgöz, Fatma, (2016). “Mısır Hazinesinin Osmanlı Maliyesi İçin Önemi ve Hazinenin İstanbul’a Gelişi İçin Yapılan Merasim”, II. Uluslararası Ortadoğu Sempozyumu Bildirileri, Kırkkale. (http://ods2016.org/index.php/fatma-acikgoz-misir-hazinesinin-osmanli-maliyesi-icin-onemi- ve-hazinenin-istanbula-gelisi-icin-yapilan-merasim/ ) Erişim tarihi: 11.10.2018.
Baykara, Tuncer, (2000). Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (XI.-XIV. Yüzyıllar), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Çalışkan (Karaca), Filiz, (1989). Osmanlı Devleti’nde Teşrifât Kalemi ve Teşrifâtçılık, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Çelik, Yüksel, (2006). “Tanzimat Devrinde Rüşvet-Hediye İkilemi ve Bu Alandaki Yolsuzlukları Önleme Çabaları” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 15, s. 25-63.
Devellioğlu, Ferit, (1962). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Doğuş Matbaası.
Doğan, Muzaffer, (2000). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Makam Vergisi: Câize”, TürkKültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul, s. 35-74.
Faroqhi, Suraiya, (2000). “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-1914), II, (ed. Halil İnalcık-Donald Quataert), İstanbul: Eren Yayıncılık, s. 543-743.
Fılalı, Kemal, (1999). “Osmanlı Cezayiri’nde Devlet Otoritesinin Güçlendirilmesinde Bağış ve Armağan”, Osmanlı, I, İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları, s. 401-420
Gökbilgin, Tayyib, (1997). Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihi Genel Bakış, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Imber, Colin, (2006). Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
İnalcık, Halil, (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, İstanbul: Eren Yayıncılık.
İnalcık, Halil, (1994). “Sultanizm” Üzerine Yorumlar: Max Weber’in Osmanlı Siyasal Sistemi Tiplemesi”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, 7, Ekim 1994, s. 5-26.
Karateke, Hakan T., (2004). Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler, İstanbul: İş Bankası Yayınları.
Köymen, M. Altay, (1966). “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Saray Teşkilâtı ve Hayatı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, IV, 6-7, Ankara 1968, s. 1-100.
Köymen, M. Altay, (1997). Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Lambton, Ann K. S., (1993). “Pishkash”, Encyclopedia of Islam, New Edition, VIII, Leiden, s. 312- 313.
Mardin, Şerif, (1994). Makaleler I - Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Derleyenler: Mümtazer Türköne- Tuncay Önder, İstanbul: İletişim Yayınları.
Özcan, Abdülkadir, (1982). “Fatih’in Teşkilât Kanûnnamesi ve Nizam-ı Âlem için Kardeş Katli Meselesi”, Türk Eedebiyatı Dergisi, 33, İstanbul.
Paydaş, Kazım, (2006). “Timurlu ve Türkmenlerin Şirvanşahlarla Olan Münasebetleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXV, 40, Ankara, s. 113-140.
Reyhan, Esma, (2016). “Hitit Kültür Dünyasında Bayram Ritüelleri”, Turkish Studies- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/16, p. 89-114, ISSN: 1308-2140, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies. 10067, Ankara-TURKEY (http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1726469567_6ReyhanEsma-trh- 89-114.pdf) Erişim tarihi: 19.11.2018).
Quataert, Donald, (2008). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, (çev. Ayşe Berktay), İstanbul: İletişim Yayıncılık.
Tok, Özen, (2013). “Mısır İrsaliye Hazinesinin 1751-1753 Yıllarına Ait Bütçesi”, Turkish Studies- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/11, p. 89-114. (http://www.turkishstudies.net/Makaleler/2067340434_21TokÖzen- trh-329-347.pdf) ANKARA/TURKEY. Erişim Tarihi: 18.11.2018.
Turan, A. Nezihi, (2002). “Bir Pîşkeş Defteri İçin”, OTAM, 13, Ankara, s. 59-74.
Türkmenoğlu, Dilek (2008). “Sanatsal Bir Belge Olarak Surname-i Hümayun Minyatürleri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 7/ 26, s. 98-111. (http://dergipark.gov.tr/download/article- file/70060) Erişim Tarihi: 10.09.2018.
Uzun, Efkan, (2013). “Sultan I. Mahmud’a Ait Bir Ruznâme”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/7, p. 687-703. (http://www.turkishstudies.net/Makaleler/803435008_39Uzun%20Efkan[1]-687- 703.pdf), ANKARA/TURKEY. Edinme Tarihi: 18.11.2018.