OSMANLI SON DÖNEMİNDE URFA’DA BİR ERMENÎ YERLEŞKESİ: TELFUTUR MAHALLESİ VE SÂKİNLERİ

Telfutur mahallesi Osmanlı devrinde Urfa kazasının kuzeybatı kesiminde yer alan tepeliğe yayılmış hanelerden oluşmaktaydı. Bu hanelerden müteşekkil mahallede Ermenîlerin ikameti, şehrin Osmanlı hâkimiyetine girişinden yıkılışına değin devam etmişti. Gayrimüslim unsur bağlamında en yoğun hane dokusunu ve kişi sayısını barındırmasından ötürü mahalle, şehrin diğer tarihî mahallelerine göre bir adım öne çıkmaktadır. Murahhaslığın mahalledeki büyük kilisenin içerisinde yer alışı, kaza gayrimüslimlerini bu mahalleye göre konumlandırmış, bu nedenle kilise, ibadethane olmanın dışında, cemaat adına kararların alındığı idarî bir merkez konumunda olmuştu. Bu nedenle cemaatin önde gelen esnaf ve memurlarının büyük çoğunluğu bu mahallede yaşamayı tercih etmişti. Sorumluluk bilincine sahip sâkinleri; vakıf, fukara sandığı gibi örgütlenmelerde aktif rol alan kişilerdi. 1890’dan itibaren şehre akın eden Amerikan ve Alman misyonerler de Ermenî nüfusuna binaen bu mahalle ve çevresinde faaliyetlerini yürütmüşlerdi. 1895 yılının sonlarında gerçekleşen Ermenî İsyânı’na yönelik ilk örgütlenme ve vukuat haliyle bu mahallede gerçekleşmişti. II. Meşrutiyet’ten itibaren ise mahalle ve çevresinde Ermenî siyasi partilerinin şubeleri açılmış ve propaganda faaliyetleri yürütülmüştü. Bu çalışmada Urfa şehrinin tarihî yerleşim alanlarından “Telfutur mahallesinin” kültürel kimliğiyle birlikte siyasî kimliğinin ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Araştırmanın temel kaynaklarını ekseriyetle Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri’ndeki İrâdeler, Bâb-ı Alî Evrak Odası, Dâhiliye, İrâde, Maliye Nezâreti gibi tasnifler içerisindeki vesikalar ile Urfa Şerʽîyye Sicilleri’den seçilen davalar oluşturmaktadır.

AN ARMENIAN DISTRICT IN URFA IN THE LATE OTTOMAN PERIOD: THE NEIGHBOURHOOD OF TELFUTUR AND ITS RESIDENTS

The neighbourhood of Telfutur consisted of houses situated on the hill in the north of Urfa district in the Ottoman period. In this neighbourhood, Armenians’ residence started when the city was subordinated to the Ottomans, and it continued until the collapse of the Ottoman Empire. Since the neighbourhood included the densest non- Muslim population and house dwelling, it stands out as a historical place when compared to other neighbourhoods. Because the big church in the neighbourhood consisted of the delegacy, it attracted many non-Muslims in the Urfa district. Therefore, the church served both as a sanctuary and an administrative centre where certain decisions are taken on behalf of the community. As a result, prominent members of the community such as artisans, craftsman and officers preferred to live in this neighbourhood. Other residents in the neighbourhood, who had a sense of responsibility, also took an active role in certain organizations like foundations and poverty fund. American and German missionaries, who rushed into the city after 1890s, carried out their activities in this neighbourhood due to the Armenian population that lived there. Therefore, first organizations and incidents, regarding the Armenian Rebellion that broke out in the late 1895, took place in this neighbourhood. From the 2nd Constitutional Period, one branch of each political parties was opened in order to make Armenian propaganda in the neighborhood and its surrounding. In this study, it is aimed to explore both cultural and political identity of the neighbourhood of Telfutur, which was one of the most historical residential areas in Urfa district. The primary sources used in the study mainly consist of records and documents in the İrâdeler, Bâb- ı Alî Evrak Odası, Dâhiliye, İrâde, Maliye Nezâreti sections of the Presidential Ottoman Archive, and lawsuits selected from Urfa District court records.

PDF

___

1285 Tarihli Halep Vilâyet Salnamesi.
Urfa Şerʽîyye Sicilleri: 205, 207, 208, 212, 213, 214, 218, 215, 221, 222, 223, 225, 226, 227.
BOA, BEO: 1189/89137.
BOA, DH.EUM.EMM: 63/19.
BOA, DH.TMIK.M: 58/72.
BOA, İ.DH: 1258/98764.
BOA, DH.MKT: 1913/80.
BOA, ML.VRD.CMH.d: 689/12.
BOA, ML.VRD.CMH.d: 935/28.
BOA, ML.VRD.CMH.d: 935/29.
BOA, ML.VRD.CMH.d: 1071.
BOA, Y.A.HUS: 342/105.
Ahmet Cevdet Paşa, (1986). Tezâkir 21-39, Yay. Cavid Baysun, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Asoğlu, İ., (2018). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Urfa Eytâm Sandıkları Üzerine Bir Değerlendirme, Osmanlı Urfası, Ed. Abdullah Ekinci, c. 1, İstanbul: Orient Basım, ss. 355-370.
Bali, K., (1992). Kitab-ı Nehrü’z-Zeheb Fî Tarih-i Haleb, Halep, Yay: Şevkî Şaʽas ve Mahmud Fuhûrî, Darü’l-Kalem-i Arabî.
Behar, C., (2014). Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008) - Osmanlı İstanbul’unda Kasap İlyas Mahallesi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Benjamin, J.J., (1859). Eight Years in Asia and Africa from 1846 to 1855 , Hanover: Published by the Author.
Buckingham, J. S., (1827). Travels in Mesopotamia, London, Printed by D. S. Maurice.
Der-Ohannesian, T., (2005). Autobiography And Recollection Bedros Der Bedrossian Ourfatzi, Philadelphia: Edit by Dr. Vahan Janhigian,
Ekinci, A., (2008). İki Tepeli Urfa Şehrinin Tarihi Mahalleleri, Şurkav Dergisi, S. 2, ss. 5-14.
Ekinci, A., İsmail A., (2018). II. Meşrutiyet Yıllarında Urfa’da Cemiyetler ve Kulüpler, Osmanlı Urfası, Ed. Abdullah Ekinci, C.1, İstanbul: Orient Basım Yayın, ss. 357-371.
Ergenç, Ö., (1984). Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S. IV, ss. 69-78.
Eroğlu, C., Babuçoğlu, M., Köçer, M., (2012). Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Halep, Ankara, Orsam Yayınları.
Göyünç, N., (1986). Urfa, İA, c. 13, İstanbul: TDV Yayınları.
Halaçoğlu, Y., M. Akif A., (1993). Cevdet Paşa, DİA, C. 7, Ankara: TDV Yayınları.
Harris, R. J., B. Harris H., (1897). Letter from Armenia, London, Printed by Ballantyne, Hanson & Co.
Helmuuth Von M., (2017). Moltke’nin Türkiye Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Hovannisian, R. G., (2006). Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa, Ed. Richard G. Hovannisian, California, Mazda Publishers, ss. 1-47.
İlbert, R., I. Yannakakis, Hassoun, J., (2006). Geçici Bir Hoşgörü Modeli: Cemaatler ve Kozmopolit Kimlik – İskenderiye 1860-1960, 1. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları.
İnalcık, H., Arı, B., (2005). Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği ce Halil İnalcık’ın Çalışmaları, TALİD, c. 3, S. 6, ss. 27-56.
İpşirli, M., (2000). Osmanlı’da Mensubiyet ve Kıyafetler, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, İstanbul: Ensar Neşriyat.
Kahraman, S. A., Dağlı, Y., (2006). Günümüz Türkçesi İle Evliyâ Çelebi Seyehatnamesi,C. 3, 1. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kılıç, D., (2018). 1915 Ermeni Olaylarının Gelişiminde İstanbul Ermeni Patrikhanesinin Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme (1908-1915), Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 13/8 Spring 2018, p. 79-99, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13603, ISSN: 1308-2140, Ankara-Turkey.
Kandiyoti, D., (1991). Women, Islam, and the State, Philadelphia: Temple University Press.
Kaygalak, S., (2008). Kapitalizmin Taşrası 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Bursa’da Toplumsal Süreçler ve Mekansal Değişim, 1. Baskı, İstabul, İletişim Yayınları.
Kevorkian, R., Paboudjian, P. B., (2013). 1915 öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, İstanbul, 2. Basım, Aras Yayıncılık.
Knadjian, H. M., (1900). The Eternal Struggle: A Word Picture of Armenia’s Fight for Freedom, Fresno, Printed by the Republican Printery. https://archive.org/details/eternalstrugglew00knadiala; 13.05.2018.
Koç, Y., (2005). Osmanlı’da Kent İskânı ve Demografi (XV. ve XVIII. Yüzyıllar), TALİD, C. 3, S. 6, ss. 161-210.
Köksal, D., (2016). “Escaping to Girlhood in Late Ottoman Istanbul: Demetra Vaka’s and Selma Ekrem’s Childhood Memories”, Childhood in the late Ottoman Empire and After - The Ottoman Empire and its Heritage Politics, Society and Economy, Vol. 59, pp. 250-273.
Kuban, D., (1968). Anadolu-Türk Şehri Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler, Vakıflar Dergisi, S. VII, ss. 53-73.
Kuzgun, M., Güher, E., Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’da Yardım Faaliyetleri Çerçevesinde Sağlık Misyonu, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/9 Summer 2015, p. 505-534 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8580 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY.
Onuk, T., (2004). Osmanlı Geç Döneminde Kültür, Kadın ve Sanat, Bilge Dergisi, S. 41, ss. 4-14.
Özşavlı, H., (2013). Urfa Ermenileri (Sosyal-Siyasi ve Kültürel Hayat), Ankara: Gazi Kitapevi.
Özdemir, B., (2014). Süryanilerin Dünü Bugünü 1. Dünya Savaşı’nda Süryaniler, Ankara: TTK Yayınları.
Sami, Ş., (2004). Kâmûs-ı Türkî, 13. Baskı, İstanbul, Çağrı Yayınları.
Segal, J. B., (2002). Edessa (Urfa) Kutsal Şehir, İstanbul, İletişim Yayınları,
Smyrnelis, Marie-C., (2011), İzmir’de Avrupalı Koloniler ve Etnik-Dinî Cemaatler, Birlikte Var Olma ve Toplumsallık Ağları (XVIII. Yüzyıl Sonu – XIX Yüzyıl Ortası), Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaşamak, Ed. François Georgeon, Paul Dumont, İstanbul, İletişim Yayınları, ss. 209-235.
Şahinalp, M. S., (2005). Şanlıurfa Şehrinin Kuruluş ve Gelişmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Tanel, B., Şahin, H., (2013), s Cumhuriyet’ten önce Ülkemizde Hastaneler, Çocuk Hastaneleri ve Tıp Eğitimi, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
Taş, Y., (2013). Kadı Sicillerine Göre XIX. Asrın İkinci Yarısında Urfa’da Sosyal Hayat, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Taş, Y., (2014), Şeriyye Sicillerine Göre Ermenilerin Urfa Kazasındaki Vakıf Faaliyetleri (1884-1889), Route Educational and Social Science Journal, Vol: 1(3), ss. 242-254.
Tekin, Z., (2002). Yavuz Sultan Selim Döneminde Urfa’nın İdari Taksimatı, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 20, ss. 179-204.
Turan, A. N., (2012). XVI Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı, Ankara, TTK Yayınları.
Uğur, Y., (2015), Osmanlı Şehirlerinin “Çok Kültürlü” Varoluşu” Şehir ve Düşünce, S. 7, ss. 42-47.
Uğur, Y., (2015). Şehir ve Şehirleşme, Osmanlı İmparatorluğunda Çevre ve Şehir, İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi Yayınları.
Üner, M. E., (2003). Osmanlı Klasik Dönem Sonlarında Bir Güneydoğu Anadolu Şehri: Urfa (1700- 1800), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Yel, A. M., Küçükaşçı, M. S., (2003). Mahalle, DİA, C. 27, Ankara, TDV Yayınları.
Yörük, D., H.1259/ M.1843 Tarihli Cizye Defterlerine Göre Kayseri’de Rum Ve Ermeniler, Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/11 Fall 2013, p. 439-466, ANKARA-TURKEY.