BAHRÎ MEMLÜKLER DÖNEMİNDE TAHT DEĞİŞİKLİĞİNDE SALTANAT NÂİBİNİN ROLÜ*

Memlükler, 1250-1517 yılları arasında yaklaşık iki buçuk asır Mısır ve Suriye coğrafyasında hüküm sürdü. Memlûkler Devleti askerî esaslara dayanan bir devletti. İdarî teşkilatın oluşturulduğu, hakimiyetin mücadelelerden büyük başarılar elde edildiği Bahrî Memlükler dönemi, bu çalışmanın sınırlarını oluşturmaktadır. Veraset sisteminin tam olarak uygulanamadığı Bahrî Memlükler döneminde tahta geçen yirmi dört sultanın tahttan indirilmelerinde ve tahta çıkışlarında, sultandan sonra ikinci güç sahibi olan saltanat nâiblerinin rolünü ortaya koymak bu çalışmanın amaçları arasındadır. Ayrıca incelenen yüz otuz iki yılda saltanat nâiblerinin taht değişikliklerindeki etkilerinde meydana gelen değişim seyri de ele alınmıştır. Çalışma iki bölümden oluşmaktadır. İncelenen birinci bölümde saltanat nâiblerinin taht değişikliğinde en önemli faktör olduğu görülmektedir. Saltanat nâiblerinin taht değişikliğinde çalışılacaktır. Bunun yanı sıra tahta çıkmayı başaran saltanat nâiblerinin bunu nasıl başardıklarını da incelenecektir. İkinci bölümde ise saltanat nâibleri, tahtın değişmesinde eskisi gibi etkili olamamaktadır. Hatta zamanla taht değişikliğinde hiçbir etki gösterememektedir. Onların bu güç kaybı başka emîrlerin ön plana çıkmasına neden olmuştur. Bu bölümde, saltanat nâiblerinin güç kaybına neden olan etkenlerin neler olduğu üzerinde de durulmaya çalışılacaktır. Bu çalışmada, kronolojik sıraya riayet edilerek, dönemin kaynaklarından tespit edilebildiği kadarıyla saltanat nâiblerinin taht değişikliklerindeki rolleri incelenecektir

ROLE OF THE NAIB AS-SALTANA IN SUCCESSION TO THETHRONE IN THE BAHRI MAMLUKS PERIOD

The Mamluks ruled Egypt and Syria for nearly two centuries between 1250 and 1517. The state structure of Mamluks was based on the military principles. The period of Bahri Mamluks, when the administrative structure was created, the period of successfull struggle with the Mongols and Crusaders, is the limit of this study. The one of the objectives of this study is to present the role of the naibs as-saltana who were only second to the Sultan himself, in a period in which there is no clear line of succession. In the period of Bahri Mamluks, the naibs as-saltana played a considerable role in the succession of twenty four sultans in their way to the throne. In addition, the change of the role of the naibs as-saltana in the succession is taken into consideration for the hundred thirty two years that we examined closely. This study has two parts. In the first part, we see that the naibs as-saltana as the most important figure in the succession to the throne. We try to examine the reasons of their power in effecting the succession. In addition, we will study the naibs as-saltana who made their way to the throne and how they achieved this. In the second chapter, the naibs as-saltana were not so effective as used to be in the past. Even in time, they lost all their power of effecting the succession to the throne. In this period their lack of power caused the other amirs take more active roles in the succession. In this chapter, we try to underline the reasons behind this loss of power of the naibs as-saltana. In this study we try to examine the change of role of the naibs as-saltana in the succession to the throne, in the light of primary sources, in the chronological order

PDF

___

AYALON, David, “Bahrî Mamlûks, Burjî Mamlûks-Inadequate Names for the Two Reigns of the Mamlûk Sultanate”, Târîh, I (1990), s. 3-53.
AYALON, David, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi” (çev. Samira Kortantamer), Tarih İncelemeleri Dergisi, IV (1989), s. 238-247.
AYAZ, Fatih Yahya, “Türk Memlükler Döneminin Büyük Emîrlerinden Yelboğa el- Ömerî (ö. 768/1366) ve Ġdaredeki Nüfûzu”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, (2007), s.81-100.
AYAZ, Fatih Yahya, Türk Memlükler Döneminde Saray Ağalığı Üstâdârlık (1250-1382), Ġstanbul 2008
AYAZ, Fatih Yahya, “Memlükler Dönemi Vezirlerinden Ġbnü‟s-Sel„ûs (ö. 693/1294)”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: V, sayı: 1, (2005), s. 91-122.
AYNÎ, Bedreddin Mahmud b. Ahmed (ö. 855/1451),, İkdü'l-cümân fî tarihi ehli'z-zaman, (nĢr. Muhammed Muhammed Emin), I-IV, Kahire 1982.
BAYBARS, Rükneddin en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî (ö. 725/1325), et-Tuhfetü’l-mulukiyye fi'd-devleti't-Türkiyye: Târîhu devleti’l-memalik el-bahriyye fî’l-fıtra min 648-711 hicriyye, (nĢr. Abdülhamid Salih Hamdân), Kahire 1987.
BAYBARS, Rükneddin en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî, Muhtârü’l-ahbar (nĢr. Abdülhamid Salih Hamdân), Kahire 1993.
BAYBARS, Rükneddin en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî, Zübdetü’l-fikre fî tarihi’l-hicre (nĢr. D. S. Richards), Beyrut 1998.
ÇETĠN, Altan, “Selçuklu TeĢkilâtı'nın Memlûklere Tesiri” Belleten, cilt LXVIII/251, 2004, 105-131.
ÇETĠN, Altan, Memlûk Devletinde Askerî Teşkilât, Eren Yayıncılık, Ġstanbul 2007.
EBÜ‟L-FĠDÂ, Ġmadüddin Ġsmail b. Ömer b. Kesîr (ö.732/1331), el-Muhtasar fî ahbari'l-beşer, nĢr. Muhammed Zeynuhum Muhammed Azb, I-III, Kahire t.y.
ĠBN DOKMAK, Sarimüddin Ġbrahim b. Muhammed b. Aydemir (ö. 809/1407), el-Cevherü's-semin fî siyeri'l-hulefa ve'l-müluk ve's-selatin, (nĢr. Saîd Abdülfettah AĢur), Mekke 1962.
ĠBN DOKMAK, en-Nefhatü’l-miskiyye fî’d-devleti’t-Türkiyye, (nĢr. Ömer Abdüsselam Tedmuri), Sayda 1999.
ĠBN FAZLULLAH EL-ÖMERÎ, ġihabeddin Ahmed b. Yahya (ö. 749/1349), Mesalikü'l-ebsar fî memaliki'l-emsar devletü'l-memaliki'l-ula, (nĢr. Dorothea Krawulsky), Beyrut 1986.
ĠBN HABÎB, Bedreddin Hasan b. Ömer (ö. 779/1377), Tezkiretü’n-nebih fî eyyami'l-mansur ve benih, (nĢr. Muhammed Muhammed Emin), I-III, Kahire 1986.
ĠBN HALDUN, Abdurrahman b. Muhammed (ö. 808/1406), Kitâbü’l-iber ve divanü’l-mübtede ve’l-haber fî eyyami’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men asarahum min zevi’s-Sultani’l-ekber, I-V, Beyrut 1992.
ĠBN ĠMÂD, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbari men zeheb (nĢr. Abdülkadir Arnaut), I-X, Beyrut 1986-1993.
ĠBN ĠYAS, Muhammed b. Ahmed (ö. 930/1524), Bedaiü'z-zuhur fî vekaii'd-duhur, (nĢr. Muhammed Mustafa), I-IV, Kahire 1982-1984.
ĠBN KÂDÎ ġÜHBE, Takıyyüddin Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed (ö. 851/1448), Takıyyüddin Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed (ö. 851/1448), Târîhu İbn Kadi Şühbe, I-IV, (nĢr. Adnan DerviĢ), DımaĢk 1994.
ĠBN ġAHĠN EZ-ZÂHĠRÎ, Garsüddin Halil (ö. 873/1468), Zübdetü Keşfi’l-memâlik ve beyânü’t-turuk ve’l-mesâlik, (nĢr. Paul Ravaisse), Paris 1893.
ĠBN ġAHĠN, Neylü’l-emel fî zeyli’d-Düvel (nĢr. Ömer Abdüsselam Tedmuri), I-IX, Beyrut 2002.
ĠBN TAĞRĠBERDÎ, Ebü‟l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf (ö. 874/1469), el-Menhelü's-safi ve'l-mustevfi ba'de'l-vafi, (nĢr. Muhammed Muhammed Emin), I-VIII, Kahire 1984-1999.
ĠBN TAĞRĠBERDÎ,, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve'l-Kahire, I-XII, Kahire 1956, XIII (nĢr. Fehim M. ġeltût), Kahire 1970, XIV (nĢr. Cemal Muhammed Muhriz-Fehim M. ġeltût), Kahire 1971, XV (nĢr. Ġbrahim Ali Tarhan), Kahire 1972, XVI (Cemaleddin eĢ-ġeyyâl-Fehim M. ġeltût), Kahire 1972.
ĠBNÜ‟D-DEVÂDÂRÎ , Seyfeddin Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek (ö.736/1336‟dan sonra)Kenzü’d-dürer ve câmiü'l-gurer (nĢr. Ulrich Haarmann), VIII, Kahire 1971, (nĢr. Hans Robert Roemer), IX, Kahire 1960.
ĠBNÜ‟L-FURÂT, Nasıruddin Muhammed b. Abdürrahim b. Ali (ö. 807/1405), Târîhu’d-düvel ve’l-mülûk-Târîhu İbni’l-Furât, VII (nĢr. Kostantin Züreyk), Beyrut 1942, VIII (nĢr. Kostantin Züreyk-Necla Ġzzeddin), Beyrut 1939, IX/1 (nĢr. Kostantin Züreyk), Beyrut 1936, IX/2 (nĢr. Kostantin Züreyk-Necla Ġzzeddin), Beyrut 1938.
KALKAġENDÎ, Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhu’l-a’şâ fî sınaati’l-inşâ (nĢr. Muhammed Hüseyin ġemseddin), I-XV, Beyrut 1910-1920
KANAT Cüneyt, „Bahrî Memlûkler Zamanında Hüküm Süren Çerkez Asıllı Bir Sultan: Baybars el-Çaşnıgîr 1309-1310‟, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIII, 1998, 97-119
KANAT Cüneyt, “Gazan Han Zamanında Memlûk Devletine Ġltica Eden Uyratlar”, Târîh İncelemeleri Dergisi, XV, 2000, s. 105-120. KOPRAMAN, Kazım Y., “Burciyye”, DİA, VI, 419-420. KÜTÜBÎ, Muhammed b. ġakir (ö. 764/1363), Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-zeylü aleyhâ, (nĢr. Ġhsan Abbas), I-V, Beyrut 1973-1974.
LĠTTLE, Donald, “Notes On The Early Nazar al-Khass”, The Mamluks in Egyptian Politics and Society, ed. Thomas Philipp, Ulrich Haarmann, Cambridge 1998, s. 235-253.
MAKRÎZÎ, Takıyyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), Kitâbü'l-mukaffa'l-kebir, (nĢr. Muhammed Ya‟lavi), I-VIII, Beyrut 1991.
MAKRÎZÎ, Takıyyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), Kitâbü's-sülûk li-ma'rifeti düveli'l-mülûk, (nĢr. Muhammed Mustafa Ziyade), I/1-IV/3, Kahire 1956-1973.
NORTHRUP, Linda, From Slave To Sultan The Career Of al-Mansur Qalawun and The Consolidation Of Mamluk Rule In Egypt and Syria, Stutgart 1998.
NÜVEYRÎ, Ahmed b. Abdülvehhab (ö.733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l- edeb, I-XVIII, Kahire, ts. XIX-XXVII (nĢr. M. Ebü‟l-Fazl-Ali M. el-Bicâvî-Hüseyin Nassâr v.dğr.), Kahire 1975-1985, XXIX (nĢr. M. Ziyaeddin er-Reyyis-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1992, XXX (nĢr. Muhammed A. ġaîre - M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1990, XXXI (nĢr. el-Bâz el-Arînî-Abdülaziz el-Ehvânî), Kahire 1992.
ÖZGÜDENLĠ, Osman G., Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), Ġstanbul 2009.
ÖZBEK, Süleyman, “Memlûklerde MeĢrûiyet ArayıĢları ve Saltanat ĠnĢasına Yönelik Çabalar „Sultanı Öldüren Sultan Olur‟, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 32, Sayı: 53, (2013), s.155-172.
RABĠE Hassanein, The Financial System Of Egypt 564-741/1169-1341, London 1972.
SAFEDÎ, Selahaddin Halil b. Aybek (ö. 764/1363), A’yânü’l-asr ve a’vânü’n- nasr (nĢr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), I-VI, Beyrut-DımaĢk 1998, II, 604-605.
SAFEDÎ, Selahaddin Halil b. Aybek (ö. 764/1363), el-Vâfî bi’l-Vefeyât (nĢr. Hellmut Ritter vd), I-XXXI, Wiesbaden 1962-2004.
TEKĠNDAĞ, ġehabeddin, Berkuk Devrinde Memlük Sultanlığı, Ġstanbul 1961.
YİĞİT, İsmail, “Kalavun”, DİA, XXIV, (2001) s. 227-228.
YİĞİT, İsmail, “Memlükler”, DİA, XXIX, (2004), s. 90-97.
YİĞİT, İsmail, Siyâsî-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Târîhi: Memlükler, VII, Ġstanbul 1991.
YÛNÎNÎ, Kutbüddin Ebü‟l-Feth Musa b. Muhammed (ö. 726/1326), Zeylu Mir‘ati’z-zamân (nĢr. Hamza Ahmed Abbas), I-II, Abu Dabi 2007.
ZEHEBÎ, şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347), Düvelü’l-İslâm (nĢr. Hasan Ġsmail Merve- Mahmûd Arnaut), Beyrut 1999.
ZEHEBÎ, şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târîhü’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-meşahir ve’l-a’lâm: sene 671-680 (nĢr. Ömer Abdüsselam Tedmuri), Beyrut 2000.