SELÇUKLU-MERVÂNÎ İLİŞKİLERİ

1040 tarihli Dandanakan Savaşı'ndan sonraki süreçte hızla yükselişe geçen ve bir süre sonra İslam aleminin siyasi liderliğini ele geçiren Selçuklular, kalabalık kitleler halinde ata topraklarından orta ve yakındoğuya akan konar-göçer Türkmenleri Anadolu coğrafyasına yönlendiriyor, onları bu bölgelerde yurt tutmaya teşvik ediyorlardı. Öte yandan Anadolu'daki Bizans topraklarına gazalar düzenliyor, Azerbaycan üzerinden girdikleri yarımadada yağma faaliyetlerinde bulunuyorlardı. Bölge genel anlamıyla Bizans kontrolü altında olsa da, özellikle günümüzde doğu ve güneydoğu Anadolu bölgelerinin sınırları içerisinde bulunan sahanın önemli bir kısmı gerek Bağdat'taki Sünnî Abbâsî Halifesi'ne gerekse Mısır'daki Şiî Fâtımî Halifesi'ne bağlı olan yerel Müslüman siyasi teşekküllerin kontrolü altındaydı. Dolayısıyla bölgede siyasal bir egemenlik iddiasıyla ortaya çıkmış olan Selçuklular, doğal olarak, söz konusu siyasi teşekküllerle karşılıklı ilişkilere girdiler. Selçukluların birer birer kendilerine bağlayarak tâbiyet altına aldıkları bu teşekküllerden biri, Diyârbekir bölgesinde hüküm sürmekte olan Sünnî Mervânî Emirliği idi. Selçuklular ile Mervânî Emirliği arasındaki ilişkiler ilk Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey döneminde başlamış, temel anlamda Mervânîlerin tabîyeti biçiminde işleyen ilişkiler, Sultan Melikşah döneminde gönderilen Fahruddevle b. Cehîr komutasındaki ordu tarafından Diyârbekir bölgesinin ilhakı ve merkezden tayin edilen valiler tarafından idare edilmeye başlanmasına kadar devam edecekti. Bu çalışmada, Selçuklular ile Mervânîler arasındaki ilişkilerin tarihsel işleyişi incelenecek ve söz konusu ilişkilerin siyasal mahiyeti irdelenecektir

SALJUQID-MARVANID RELATIONS

Saljuqids that were rose rapidly following process after Dandanaqan War in 1040 and seized the political leadership of the Islamic world, canalized the nomadic Turkoman groups who has come from homeland to middle and near east, to Anatolia and encouraged them for reside to these regions. At the same time, certain Saljuqid begs organizing gazas to the Byzantine territory in Anatolia with accompanying Turkomans and putting in order raiding activities in the peninsula that were came via Azarbaijan. Although the region under rule of Byzantine Empire generally, especially the important part of the eastern and southeastern Anatolian district was governed by local Muslim political formations that were under the influence of Sunni Abbasid Khalifah in Bagdat or Shii Fatımid Khalifah in Egypt. Thereby, Saljuqids that were arose with an argument of political sovereignty, naturally, interrelated with mentioned local formations. One of these political formations is the Marvanid Emirate which governed the Diarbakr area. The early relations between Saljuqids with Marvanids began in the first Saljuqid sultan Tughril Beg and continued with the vassality of Marvanids to the Saljuqid sultans in following period. In Sultan Malikshah era, the Diarbakr region was annexed by Saljuqid army which was commanded by Fakhr ad-Davla b. Jahîr and after that was governed by Saljuqid valis whom assigned by central government. In this paper, we’ll examine the historical working of the mentioned relations and study its political nature

PDF

___

KAYNAKÇA
Abû‟l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, I, Süryânîce‟den Ġngilizce‟ye çeviren: Ernest A. Wallis Budge, Türkçe‟ye çeviren: Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara 1999.
AGACANOV, Sergey Grigoreviç, Selçuklular, Rusça‟dan çevirenler: Ekber N. Necef / Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken NeĢriyat, Ġstanbul 2006.
Ahmed bin Mahmud, Selçuk-Nâme, I-II, Hazırlayan: Erdoğan Merçil, Ġstanbul 1977.
ALĠCAN, Mustafa, Bir Ortaçağ Şehri Olarak Meyyâfârikîn (Silvan), YayınlanmamıĢ doktora tezi, E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġzmir 2012.
ALĠCAN, Mustafa, Kıyametin İlk Günü, Malazgirt 1071, Yakın Plan Yayınları, Ġstanbul 2013.
AMEDROZ, H. F., “The Marwānid Dynasty at Mayyāfāriqīn in the Tenth and Eleventh Century A.D.,” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, (Ocak 1903), ss. 123-154. Artuk, Ġbrahim, Artuk Beğ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
Azîmî, Azîmî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle İlgili bölümler: H. 430-538), Metin, çeviri, notlar ve açıklamalar: Ali Sevim, TTK, Ankara 1988.
BEYSANOĞLU, ġevket, Bütün Cepheleriyle Diyarbakır, ġehir Matbaası, Ġstanbul 1962.
BUNDÂRÎ, Zubdat al-Nusra va Nuhbat al-‘Usra, NĢr. M. Th. Houtsma, Türkçe‟ye çeviren: Kıvameddin Burslan (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), 2. Baskı, TTK, Ankara 1999.
BOSWORTH, C. E., “The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217),” The Cambridge History of Iran, V, The Saljuq and Mongol Periods, ed. J. A. Boyle, 6. Baskı, Cambridge 2007, ss. 1-202.
BULDUK, Abdulgani, El-Cezîre’nin Muhtasar Tarihi, Yayına Hazırlayanlar: Mustafa Öztürk / Ġbrahim Yılmazçelik, F.Ü. Ortadoğu AraĢtırmaları Merkezi Yayınları, Elazığ 2004.
CANARD, M., / Cl. Cahen, “Diyār Bakr,” The Encyclopedia of Islam, XI, E. J. Brill, Leiden 1965, ss. 343-345.
CÖHCE, Salim, “Selçuklu Hakimiyetinin Tesisinden Önce Diyarbakır Yöresindeki Türkmen Faaliyetleri,” “Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır‟ın Türk Tarihindeki Yeri,” 1. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, 20-22 Mayıs 2004, Bildiriler, Editörler: Kenan Ziya TaĢ / Ahmet Kankal, Diyarbakır 2004, ss. 125-136.
ÇEVĠK, Adnan, XI-XIII. Yüzyıllarda Diyârbekir Bölgesi Tarihi, Ġstanbul 2002, YayınlanmamıĢ doktora tezi.
Ebû‟l-Fidâ, Ġmâdeddîn Ġsmail b. Muhammed b. Ömer, Târîhu Ebî’l-Fidâ el-Müsemmâ el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, I-II, Tahkîk: Mahmûd Deyyûb, Beyrut 1997.
El-Abdu‟l-Memlûk Ebî el-Fedâîl Muhammed b. Ali el-Hamevî, Et-Târîh el-Mansûrî, Telhîs elKeşfu’l-Beyân Fî Havâdis ez-Zaman, nĢr. Butrus Garyazniyeviç, Moskova 1963.
ERSAN, Mehmet, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK, Ankara 2007.
ERSAN, Mehmet, Alican, Mustafa, Selçukluları Yeniden Keşfetmek, TimaĢ Yayınları, Ġstanbul 2012.
Ġbn Hallikân, Ebû Abbâs ġemseddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, I-V, Yayına Hazırlayan: Ġhsân Abbâs, Beyrut 1994.
Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, VII, IX, XI, XII, XIII, Tahkîk: Cûde Muhammed Cûde, Kahire 2006.
Ġbn Münkız, Üsâme, İbretler Kitabı (Kitab el-İ’tibar), çev. Yusuf Ziya Cömert, Ses Yayınları, Ġstanbul 1992.
Ġbn ġeddâd, El-A‘lâku’l-Hatîra, III/I, NrĢ. Yahya Abbâre, DımaĢk 1968.
Ġbn Tağrîberdî el-Atâbekî, Cemâleddîn Ebî‟l-Mehâsin Yûsuf, en-Nücûmu’z-Zâhira fî Mülûki Mısır ve’l-Kâhira, III, IV, V, VI, VII, Yay. Muhammed Hüseyin ġemseddîn, Beyrut 1992.
Ġbnu‟l-Cevzî, Ebû‟l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûki ve’l-İslâm, XII-XVIII, Yayına Hazırlayanlar: Muhammed Abdulkâdir Attâ / Mustafa Abdulkâdir Attâ, Beyrut 1992.
Ġbnu‟l-Esîr el-Cezerî, et-Târîhu’l-Bâhir fi’d-Devleti’l-Atâbekiyye, Tahkik: Abdülkâdir Ahmed Tulaymât, Kahire 1963.
Ġbnu‟l-Ezrak, Târîhu Meyyâfârikîn ve Amid, British Museum, Or. 5803; Târîhu Meyyâfârikîn ve Amid, British Museum, Or. 6310; Mervâniler kısmının neĢri: Târîh el-Fârikî, nĢr. Bedevî Abdüllatif Avad, Beyrut 1974; Mervâniler kısmının Avad neĢrinden yapılan Türkçe çevirisi: Mervanî Kürtleri Tarihi, çev. M. Emin Bozarslan, Koral Yayınları, 2. Baskı, Ġstanbul 1990.
Ġbnu‟l-Verdî, Zeynuddîn Ömer b. Muzaffer eĢ-ġehîr, Târîhu İbnu’l-Verdî, I-II, Beyrut 1996.
Ġbnü‟l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, İslâm Tarihi, C. 9-11, (Çeviren: Abdülkerim Özaydın), C. 12, (Çevirenler: Abdülkerim Özaydın / Ahmet Ağırakça), Bahar Yayınları, Ġstanbul 1987.
KAFESOĞLU, Ġbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Ġ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul 1953.
KAFESOĞLU, Ġbrahim, Selçuklu Tarihi, MEB Yayınları, Ġstanbul 1992.
KÖYMEN, Mehmet Altay, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi, Ankara 1982.
KÖYMEN, M. Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ġstanbul 1976.
KÖYMEN, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, III, Alp Arslan ve Zamanı, TTK, Ankara 1992.
MERÇĠL, Erdoğan, Büyük Selçuklu Devleti, Siyasî Tarih, Nobel Yayınları, Ankara 2005.
MERÇĠL, Erdoğan, Selçuklular’da Hükümdarlık Alametleri, TTK, Ankara 2007.
MĠNORSKY, V., “Mayyāfārikīn,” The Encyclopedia of Islam, VI, E. J. Brill, Leiden 1991, ss. 928- 929.
MĠNORSKY, V., “Meyyâfârikîn,” İA, 8, EskiĢehir 1997, ss. 196-201.
MĠNORSKY, V., “Kürtler,” İA, 6, Ġstanbul 1977, ss. 1089-1114.
MüneccimbaĢı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel, I-II (Selçuklular Tarihi), Yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2000.
RĠPPER, Thomas, Diyarbekir Merwanileri, İslami Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı, çev. Bahar ġahin Fırat, Avesta Yayınları, Ġstanbul 2012.
SEVĠM, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, 2. Baskı, TTK, Ankara 1989.
SEVĠM, Ali, Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, 3. Baskı, TTK, Ankara 2000.
SEVĠM, Ali, Ünlü Selçuklu Komutanları, Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, TTK, Ankara 1990.
SEVĠM, Ali, “Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî‟nin „Mir‟âtü‟z-Zaman Fî Tarihi‟l-Âyan‟ Adlı Eserindeki Selçuklularla Ġlgili Bilgiler I, Sultan Tuğrul Bey Dönemi,” Makaleler, 2, Yayına Hazırlayanlar: E. Semih Yalçın / Süleyman Özbek, Berikan Yayınevi, Ankara 2005, ss. 3- 185.
SEVĠM, Ali, “Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî‟nin „Mir‟âtü‟z-Zaman Fî Tarihi‟l-Âyan‟ Adlı Eserindeki Selçuklularla Ġlgili Bilgiler II, Sultan Alp Arslan Dönemi,” Makaleler, 2, Yayına Hazırlayanlar: E. Semih Yalçın / Süleyman Özbek, Berikan Yayınevi, Ankara 2005, ss. 187-285.
SEVĠM, Ali, “Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî‟nin „Mir‟âtü‟z-Zaman Fî Tarihi‟l-Âyan‟ Adlı Eserindeki Selçuklularla Ġlgili Bilgiler III, Sultan MelikĢah Dönemi,” Makaleler, 2, Yayına Hazırlayanlar: E. Semih Yalçın / Süleyman Özbek, Berikan Yayınevi, Ankara 2005, ss. 287-435.
SEVĠM, Ali, “Artukluların Soyu ve Artuk Bey‟in Siyasi Faaliyetleri,” Makaleler, 1, Yayına Hazırlayanlar: E. Semih Yalçın / Süleyman Özbek, Berikan Yayınevi, Ankara 2005, ss. 127-159.
ġeref Han, Şerefname (Kürd Tarihi), çev. M. Emin Bozarslan, Deng Yayınları, 4. Baskı, Ġstanbul 2009.
TUFANTOZ, Abdurrahim, Ortaçağ’da Diyarbekir, Mervanoğulları / 990-1085, Aça Yayınları, Ankara 2005.
TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken NeĢriyat, 8. Basım, Ġstanbul 2003.
TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken NeĢriyat, 8. Basım, Ġstanbul 2004.
YĠNANÇ, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri, Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, Bürhaneddin Matbaası, Ġstanbul 1944.
YĠNANÇ, Mükrimin H., “Diyarbekir,” DİA, III, EskiĢehir 1997, ss. 605-626.
Zehebî, Hafız ġemseddîn Ebî Abdullah, Duvelü’l-İslâm, Beyrut 1985.