PERVİN ERGUN

Türk kültüründe ölümle ilgili bazı terimler

Ölüm ile ilgili gelenek, töre, inanç ve uygulamaların yoğunluğu Türkçede oldukça zengin bir kavram yumağı oluşturmuştur. Yüzyılların hatta bazıları binyılların süzgecinden geçen bu terimlerin zaman içinde, dilin canlılığının bir gereği olarak yeni anlamlar kazanması, farklılaşması, kullanım- dan düşmesi, anlam değişmelerine ve kaymalarına uğraması doğal bir süreç olarak algılanmaktadır. Bugün eş anlamlı gibi görünen ve birbirinin yerine kullanılan bazı terimlerin arasında farklılıklar ol- ması da doğaldır. Bu makalede Türkçede ölüm kültürüyle ilgili yaygın kullanımda olan bazı terimlerin kültürel analizi yapılacaktır. Ölü, gömmek, başsağlığı, toprağı bol olmak vd. terimlerin kullanımında görülen anlam kayması, değişme ve aykırılaşma özellikleri üzerinde durulacaktır. Dil bilimi, din bi- limi ve halk bilimi uzmanlarının alanını ilgilendiren bu sorunlar çözülmeyi beklemektedir. Folklorun yüzüncü yılını kutladığımız bu yıla kadar geçiş dönemleri ve onlardan sonuncusu olan ölüm ile ilgili sorunlar yumağı yeterince ele alınmamıştır. Ayrıntı, küçük şeyler gibi görülen sözler, dilin ve kültürün zenginliğinin göstergesidir. Bu göstergeler bir toplumun medeniyet seviyesinin en gerçek ifadelerini ortaya çıkarabilir.

Some of the terms related to death in Turkish culture

Traditions, customs, beliefs and practices on death constituted a mass density of a concept that is very rich in Turkish. As a requirement of viability; acquisition of new meanings, differentiation, decrease in use, changes in meanings, semantic shift in some of these terms, passing through a filter of centuries or even thousands of years o is perceived as a natural process. Today, it is normal to see differences among some terms seeming like synonym and being used interchangeably. In this article, cultural analysis is performed on some terms about death culture which are widely in use.. Features of semantic shift, alteration and being contrary observed in the usage of the terms such as dead, to bury, condolence, rest in peace, etc are emphasized. These problems concerning linguistics, theology and folklore wait to be resolved. Floc of problems on transition periods and death which is the last of these periods havent been handled adequately till this year in which we celebrate the centenary of folklore. Words seeming like detail and small things are the indicators of language and culture richness. These indicators can reveal the truest expressions of the civilization level of a society.

PDF

___

ABİK, A. D. Türkçede Vefat Kelimesi ve Yardımcı Fiilleri, Cilt:14, Sayı:2 http://www. kutuphane.dogus.edu.tr Erişim tarihi: 31.07.2013.

AÇA, Mehmet, Tuva ve Şor Türklerinin Destanlarında Ölüm, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi 2012.

AKSOY, Ömer Asım; Atasözü ve Deyimler Sözlüğü I-III, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1984.

ALYILMAZ, Cengiz, Eski Türklerde Mezar Geleneği, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.

ARSLAN EROL, Hülya, Eski Türkçede Ölüm İçin Kullanılan Sözler, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.

AYDIN, E. Divanlardaki Manzum Mektuplar, 2006. http://www.cu.mitosweb.com Erişim tarihi: 31.07.2013.

AYVERDİ, İhsan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Lûgatı, 2005.

ÇAKIR, Ömer, (2006) Türk Edebiyatında Taziyetnameler, TÜBAR-XIX-Bahar, Kanat Dergisi.

DENİZ, Bekir, Türk Dünyasında Ölümlük Halı, Düz Dokuma Yaygı ve Keçe Geleneği, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi 2012.

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi 1984.

DİLEK, İbrahim, Altaylardan Anadoluya Bir Yemek, Bir Oyun ve Bir Ölüm Geleneği Üzerine, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ankara: Akçağ Yayınları 2008.

ERCİLASUN, Ahmet Bican, Türkçede Öl- Fiili Üzerine, Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.

ERGUN, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları 2012.

ERGUN, Metin, Şor Kahramanlık Destanları, Ankara: Akçağ Yayınları, 2006.

ERSOY, Ruhi, Türklerde Ölüm ve Ölü İle İlgili Rit ve Ritüeller, Milli Folklor, 2002, Sayı:54, s. 86-101.

DURMUŞ, M., Ölümü Güzelleştiren Eda:Türkçe Şair Tezkireleri ile Şairnamelerde Ölüme Bakış ve Ölümü İfade Biçimleri Üzerine, Millî Folklor, 2012, Yıl:24, Sayı:94, http://www.millifolklor.com Erişim tarihi: 31.07.2013.

EKE, N. Güvâhînin Pend-nâmesindeki bir Hikâyet ile La Fontainein Bir Masalının Mukayesesi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat ..., 2010 - http://www.e-dergi.atauni.edu.tr Erişim tarihi: 31.07.2013.

GÖKBEL, Ahmet, Kuman-Kıpçaklarda Ölü Gömme İle İlgili İnanç ve Adetler, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.

GÜNGÖR, A. Tabu-Örtmece (Euphemism) Söz- ler Üzerine, Atatürk Üniversitesi Türkiyat 2010 - e-dergi http://www..atauni.edu.tr Erişim tarihi: 31.07.2013.

http://www.diyanet.gov.tr/turkish/basiliyayin/di- nikavramlaroku.asp?id=267&harf=C

http://scholar.google.com.tr/scholar?q=r%C 4%B1hlet+eylemek&btnG=&hl=tr&as_ sdt=0%2C5.

JUMABAEV, Maksat, Kırgız Gelenek Ve İnanışlarında Dini Ritüeller, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ve Din Bilimleri Anabilim Dalı (Din Sosyolojisi), yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışmanı: Doç. Dr. Niyazi AKYÜZ), Ankara: 2006.

Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, İstanbul: Sebat Yayınları, 2006.

KAHYA, Hayrullah, Munis Harezmînin Firdevsül-İkbâl İsimli Eserinde Ölmek Fiili ile Ölüm Kavramı İçin Kullanılan Kelime ve İfadeler dergi.fsm.edu.tr/index.php/ia/article/downlo- ad/19/23 Erişim tarihi: 05.12.2013

KİLLİ, Gülsüm, Hakas Türklerinde Ölümün Algılanışı ve Ölüm İle İlgili Geleneksel Uygulamalar, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.

ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, Ankara TTK Yayınları 1989.

ÖLMEZ, Filiz Nurhan, Ölüm Olgusunun Türk Dokumalarına Yansıması, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.

ÖRNEK, Sedat Veyis, Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: AÜ DTCF Yayınları, 1979.

PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: ME Yayınları 1971.

PALA, İskender, İki Dirhem Bir Çekirdek, İstanbul: LM Yayınları, 2002.

ROUX, Jean Paul, Altay Türklerinde Ölüm, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.

ROUX, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (çev.A. Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.

SAKAOĞLU, Saim, Tatil Yazıları: Tayyip Ağa İle Botsalı Kara Kâmilin Ercişli Arkadaşı... Cilt:8 Sayı:38 30.12.2008 www.merhabaha- ber.com/cilt8-sayi38-30.12.2008-96001h Erişim tarihi: 31.07.2013

Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türkî, İstanbul: İdeal Yayınları, 2012.

TDK Derleme Sözlüğü, Ankara: TTK Basımevi, 1982.

Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.

TIETZE, Andreas, Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, İstanbul: Simurg Yayınları, 2002.

TRYJARSKİ, Edward, Türkler ve Ölüm, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.

TÜRKMEN, Seyfullah. Türkçedeki Örtmece Sözler. Karadeniz Araştırmaları 23 (2009): 131-140.

ÜŞENMEZ, E., Yunus Emre Divanında Türkçe İslamî Terimler http://www.turkishstudies. net Erişim tarihi: 31.07.2013.

YAZAR, İ., Şair Tezkirelerinde Ölüm Bağlamında Dil ve Üslup Üzerine Bir İnceleme, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013 - http://www.ceeol.com Erişim tarihi: 31.07.2013.

YILDIZ, Harun, Alevi Geleneğinde Ölüm ve Ölüm Sonrası Uygulamalar, Defin (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2012.