ŞAH HATÂYÎ İLE TAÇLI HANIM HİKÂYESİ

Erdebil Tekkesinin şeyhi ve Safevî Devletinin kurucusu Şah İsmail (1487-1524), aynı zaman-da Hatâyî mahlasıyla Türkçe şiirler söyleyen bir şairdir. Şiirleri Deh-nâme, Nasihat-nâme ve Dîvân-ı Hatâyî adlı eserlerinde toplanmıştır. Eserlerinin mevcut yazma nüshalarında bulunmayan Hatâyî mahlaslı şiirlere mecmua ve cönklerde sıkça rastlanır. Tarihî kişiliğinin yanı sıra Şah İsmail, bir hikâye kahramanı olarak da tanınır. Özellikle Şah İsmail ile Gülizar hikâyesi oldukça geniş bir coğrafyada ve yaygın olarak bilinmektedir. Şah İsmail ile Gülizar hikâyesinin başka anlatılardan eklenen epizot-larla çeşitlenmiş olması muhtemeldir. Bu hikâye kadar yaygın olmamakla birlikte, “Der-Vākıʿāt-ı Şāh Hatāyī” başlığı altında yazılı metni tespit edilen Şah Hatâyî ile Taçlı Hanım hikâyesi de anlatı geleneği açısından ilgi çekicidir. Şah İsmail ile Gülizar hikâyelerinin tarihsel olaylarla irtibatı çok dolaylı olsa da Şah Hatâyî ve Taçlı Hanım hikâyesinin Şah İsmail’in biyografisiyle doğrudan ilişkisi vardır. Bu hikâyenin çekirdeğini Şah İsmail’in hayatında en önemli kırılma noktasını teşkil eden Çaldıran Savaşı oluşturur. Şah İsmail’in yenilgisiyle sonuçlanan Çaldıran Savaşı’nda kendisi ölümden ve tutsaklıktan son anda kurtulmakla birlikte eşi veya eşleri Osmanlı askerleri tarafından esir alınmıştır. Esir alınan eşinin kim olduğu tartışmalı olsa da tarihçilerin ilgisi Safevi hareminin en gözde kadınlarından Taçlı Hanım üzerinde yoğunlaşmış, onun etrafında hikâyeler teşekkül etmiştir. Mistik gücü ve karizmatik kişiliğine rağmen Şah İsmail’in Çaldıran Savaşı’nda yaşadığı trajedi onu bir anlatı kahramanına dö-nüştürmüştür. “Der-Vākıʿāt-ı Şāh Hatāyī” başlıklı hikâye parçalarındaki manzum kısımlar da Şah İsmail’in şair kimliğiyle ilişkilendirilebilecek bir bağlamda sunulmuştur. Öte yandan Şah İsmail’in eserlerinin elyazmaları tamamen klasik anlayışa uygun biçimde üretildiği hâlde yazma nüshalarda bulunmayan Hatâyî mahlaslı, hece ölçüsüyle ve âşık edebiyatının kurallarına göre üretilmiş çok sa-yıda şiir Şah İsmail’e atfedilerek sözlü gelenekte dolaşıma girmiştir. Hatâyî’ye atfedilen şiirlerin Şah İsmail’e ait olup olmadığı meselesi, hem tenkitli metin neşriyle ilgili yaklaşımlar hem de Şah Hatâyî ve Taçlı Hanım hikâyesi bağlamında folklor kuramlarına dayalı bakış açısıyla ele alınmıştır.

The Story of Shah Hatayi and Taçlı Hanım

Shah Ismail (1487-1524), the Erdebil Dervish Monastery’s Shaykh and the founder of Safavid Dynasty, is a poet who also tells Turkish poems under the pseudonym Hatâyî. His poems were collected in his works named Deh-nâme, Nasihat-nâme and Dîvân-ı Hatâyî. Poems which are with the pseu-donym Hatâyî are not found in the current manuscripts, they are often found in magazines and poetry books. In addition to his historical personality, Shah Ismail is also known as a story hero. Especially, the story of Shah Ismail and Gulizar is widely known throughout a wide geography. It is possible that the story of Shah Ismail and Gulizar is diversified with episodes added from other accounts. Although not as common as this story, the story of Shah Hatâyî and Taçlı Hanım, in which the written text is found under the heading of “Der-Vākı’at-i Shāh Hatāyī”, is also interesting in terms of narrative tra-dition. Even though the stories of Shah Ismail and Gülizar are very indirect in their connection to the historical events, the story of Shah Hatâyî and Taçlı Hanım is directly related to the biography of Shah Ismail. The core of this story is the Battle of Çaldıran, which is the most important breaking point in Shah Ismail’s life. In the Battle of Çaldıran, which resulted in the defeat of Shah Ismail being on the po-int of death and narrowly escaped from detention, his wife or wives were taken captive by the Ottoman troops. Although it is controversial who the captive wife is, the interest of the historians is concentrated on Taçlı Hanım, one of the most popular women of the Safavid Seraglio, and stories have been formed around her. Despite his mystical power and charismatic personality, the tragedy of Shah Ismail in the Battle of Çaldıran transformed him into a narrative hero. The verse sections of the story titled “Der-Vākı’at-i Shāh Hatāyī” are also presented in a context that can be associated with Shah Ismail’s poet identity. On the other hand, the handwritings of Shah Ismail’s works were produced in accordance with the classical understanding, but not in the manuscripts under the pseudonym Hatâyî, the poetry produced according to the rules of syllabic and minstrel literature is attributed to Shah Ismail and entered into oral tradition, afterwards. The issue of whether the poems attributed to Hatayi belongs to Shah Ismail is handled both in terms of approach to criticize texts and in view of folklore theories in the context of the story of Shah Hatâyî and Taçlı Hanım.

PDF

___

Araslı, Hamid. XVII-XVIII Asr Azerbaycan Ede-biyatı Tarihi. Bakü: Azerbaycan Üniversite-si Neşriyatı. 1956.
Arslanoğlu, İbrahim. Şah İsmail Hatâyî ve Ana-dolu Hatâyîleri. İstanbul: Der Yayınları, 1992.
Başgöz, İlhan. Türkülü Aşk Hikâyeleri. İstanbul: Pan Yayınları, 2012.
Birdoğan, Nejat. Şah İsmail Hatai. İstanbul: Cem Yayınları, 1991.
Boratav, Pertev Naili. Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınla-rı, 2002.
Çetin, Nilgül Gedik. Şah İsmail Halk Hikâyesi Üzerinde Monografik Bir İnceleme. YLT. An-kara: Ankara Üniversitesi, 1998.
Çınarcı, Mehmet Nuri. “Safevi Sarayında Türk-çe Şiir Yazan Bir Şehzade İbrahim Mîrzâ (Câhî)”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 19 (2015): 161-196.
Ergun, Sadeddin Nüzhet. Hatâyî Dîvânı-Şah İsmail-i Safevi, Edebi Hayatı ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitabevi Yayınları, 1956.
Gallagher, Amelia. “The Transformation of Shah Ismail Safavi in Turkish Hikâye”. Journal of Folklore Research 46, (2009): 173-195.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Kaygusuz Abdal-Hatâyî-Kul Himmet. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.
Gülensoy, Tuncer. “Şah İsmail Hikâyesi Üzeri-ne Türkiye’de Yapılan Çalışmalar”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Der-gisi 8 (1999): 7-9.
Gündüz, Tufan. “Şah İsmail’in Eşi Taçlı Begüm”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 51 (2009): 223-233.
Işık, Caner. Derviş Ruhan Örneğinde Alevi-Bek-taşi Dervişlik Geleneği. DT. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2008.
Karakaya-Stump, Ayfer. Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık-Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Düşünmek. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2015.
Kaya, Doğan. “Sivas Kaynaklı Cönklerde Şah Hatâyî”. Birinci Uluslar Arası Şah İsma-il Hatâî Sempozyum Bildirileri (9-11 Ekim 2003 Ankara), haz. Gülağ Öz, Ankara, 2004: 177- 183.
Koz, Sabri. “Belli Mahlaslar Üzerinden Şiir Söy-leme Geleneği ve Türkiye’de Yazılan Alevi Bektaşi Cönk ve Mecmualarındaki Hatâî Mahlaslı Şiirler”. Birinci Uluslar Arası Şah İsmail Hatâî Sempozyum Bildirileri (9-11 Ekim 2003 Ankara), haz. Gülağ Öz. Ankara, 2004: 184-217.
Köksal, M. Fatih. “Şah İsmail Hatâyî’nin Şiirle-rinde Kullandığı Vezin Meselesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 66 (2013): 169-188.
Köprülü, M. Fuad. Edebiyat Araştırmaları II. İs-tanbul: Alfa Yayınları, 2014.
Macit, Muhsin. Hatâyî Dîvânı. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2017.
Memmedov, Azizağa. Şah İsmail Hatâyî Eser-leri. Bakü: Azerbaycan İlimler Akademisi Neşriyatı, 1966.
Oğuz, Öcal. “Birincil Sözlü Kültür Çağı ve Ka-rac’oğlan Şiiri”. Millî Folklor 58 (2003): 31-38.
Öztelli, Cahit. Pir Sultan Abdal-Bütün Şiirleri. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974.
Sheridan, R. Aslıhan (2008). “Köroğlu, Karaca-oğlan ve Pir Sultan Abdal Şiirine Birincil Sözlü Kültür Bağlamında Bakmak: Tarihsel Kişiler mi Sözlü Kültür Tipleri mi?”. Millî Folklor 7(2008): 50-59.
Tehmasib, Memmed Hüseyn. Seçilmiş Eserleri 2: Azerbaycan Halk Destanları. Bakü: Slavyan Üniversitesi, 2011.
Turgut, Vedat. “Şah İsmail’in Hatunu”. OTAM 39 (Bahar 2016): 27-35.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı. “Şah İsmail’in Zevcesi Tac-lı Hanım’ın Mücevheratı”. Belleten 92 (1959): 611-619.