KAZAK TÜRKLERİNİN FOLKLOR KAYNAKLARINA GÖRE EFSANEVİ VE GELENEKSEL TAŞITLAR

Geleneksel taşıtlar disiplinler arası niteliğe sahip, ilgi çekici ve oldukça karmaşık konulardan biridir. İnsanlığın eski zamanlarından bu yana çeşitli taşıtlar hakkındaki düşüncelerin hayati öne-mi taşıdığı açıktır. Taşıtlar hakkındaki veriler insanlığın günümüze kadar muhafaza edilen efsanevi hikâyelerinde yer almaktadır. Uçan halılar, cadıların süpürgeleri, kanatlı ejderha dünya halklarında ortak iken kanatlı at, kanatlı pars, jelmaya (deve türü) gibi efsanevi unsurlar Kazak Türklerinin ge-leneksel dünya görünüşe ait taşıtlardan sayılır. Kanatlı Tulpar veya Pırak1 Kazak Türklerinin bilinen dünya görüşündeki mitik imajlardır. Bunlar derin ve şaşırtıcı bir hayal dünyasındaki hiçbir zaman yorulmayan hayvan türleridir. Bu hayvanlar asıl amaca, iyiliğe giden yolun ve aynı zamanda ölümsüz hayatın sembolüdür. Kanatlı Pars ise soyluluğun, cesaretin, hızın, yeteneğin ve becerinin sembolü olmuştur ve bu sembolü yansıtan görüntülere Yedisu ile Doğu Kazakistan’da yapılan arkeolojik ka-zılarda sıklıkla rastlanmaktadır. Kanatlı Pars bu bölgede yaşamış dağ leoparının hayali bir görün-tüsüdür. Jelmaya ise rüzgârdan hızlı bir devenin mitik bir imgesidir. Kazak Türklerinin efsanelerine göre Jelmaya’ya Dede Korkut ile Asan Kaygı2 binmiştir. Kazak Türklerinin hayat biçimine göre araba ile küyme3 taşıt ve iletişim aracı olarak kullanılmıştır. Tekerlekli araba ile küymenin varlığına kanıt olarak eski çağlara ait kaya resimleri, bronz ve demir çağına ait kurganlardan bulunan araba parça-larının kalıntıları ile Saka dönemine ait Pazırık4 kurganında bulunan arabanın tamamı gösterilebilir. Taşıtlar insan ve yükleri taşımak için kullanılırken, küyme sadece insanları taşımak için kullanılmış-tır. Küyme her zaman süslenmiştir. Bu konuda halk efsanelerinde birçok veri yer almaktadır. Taşıtlar günümüzde köylerde hâlâ büyük önem taşımaktadır. Folklor kaynaklarında yer alan ulaşım sistemine ilişkin millî mirasın araştırılması önemlidir.

Legendary and Traditional Vehicles of Kazakhs According to Folklore Sources

The traditional transport system is one of the interesting interdisciplinary, as well as problema-tic themes. Concerning the transport, there are proofs of many legends, images and tools, which in a moment can bring with person. The concepts are formed in the ancient times. If such mythical images as flying carpets, brooms of witches, a winged dragon are the property of the peoples of the world, then the flying Pyrak (horse), the winged leopard and the Zhelmaya are the mythological images and peculiar transport forms taking place in the traditional outlook of the Kazakh people. A winged Tulpar or Pyrak (horse) is a widespread image in the worldview of Kazakhs. That is an unshakable dream, striving for amazing fictional places, unbridled aspiration, and a philanthropic idea, leading to good and immortal life. The winged leopard, which is the symbol of glamour, courage, speed, flexibility and arrogance, is found in archaeological excavations in East Kazakhstan and Zhetysu. The winged leopard is a fictional image of a mountain leopard that lived in this region. The Zhelmaya is a mythical image of a camel faster than the wind. According to Kazakh legends, Korkut Ata and Asan Kaygy got on the Zhelmaya. Carts and phaetons are among the main characters of the life of the Kazakhs, which are familiar to Ka-zakhs as ancient transport communications. Images of carts or phaetons have been reflected in ancient petroglyphs, on parts of bogies in barrows of the Bronze and Iron Age. Also, found a whole cart in the Pazyryk Saka mound. If the carts were used as means of transportation of people and cargo, then the phaeton was used only to transport the person. Luxury phaeton paid much attention. This is evidenced by the sources of folklore. Even today, it is important to use carts in the economic life of the villages. It is important to study the national heritage of the transport system, which is reflected in folklore sources.

PDF

___

Akishev, Kemal. Kurgan Issyk. Iskusstvo sakov Kazahstana. Moskva: Iskusstvo, 1978.
Akishev, Kemal. Drevnee Zoloto Kazahstana. Al-matı: Oner, 1983.
Andreev, M.S. Şiltani v Sredneaziatskih Ve-rovaniah. Taskent, 1927.
Аrgunbayev, Halel. Kazaktyn Mal Şaruaşılıgı Jayında Etnografiyalyq Ocherk. Almaty: Gı-lım, 1969.
Arheologiya Kazahstana. Almaty: Oner. 2006. Azap Samet, “Kazak Edebiyatında “Deve” Algısı (Yassı Burun ve Beyaz Deve Hikâyeleri Ör-neğinde)”, Avrasya Uluslararası Araştırma-lar Dergisi, 2016, Cilt 4, Sayı 9.
Äzirbayev, Kenen. Tandalmaly Şıgarmalar. Olender, Dastandar, Aytıstar. Almaty: Jazu-şı, 1974.
Babalar Sözi. 100 tomduk. Astana: Foliant, 2006-2012.
Bes Ğasır Jırlaydı. Almatı: Jazuşı, 1989.
Bernştam, A.N. Zolotaiya Diadema iz Şamanskogo Pogrebeniya na Reke Karagalinke. Kratkie Soobshheniya o Dokladah i Polevıh ssledovaniyah Instituta İstorii Material’noi kul’turı. Moskva–Leningrad, 1940. S. 23-31.
Boyraz Şeref, “Kozı Körpeş Bayan Sulu Hikaye-sinin Üç Versiyonu Üzerinde Mukayese Ça-lışması”. Bilig, 2. Sayı, Ankara, 1996.
Fazallah ibn Ruzbehan Isfahani. Mihman Name-i Buhara (Zapiski Buharskogo Gosti-ya. Moskva, 1976.
Fedorova V.I., 170 Let so Dnya Rojdeniya Uc-henogo-Estestvoispıtatelya, İssledovatelya Sibiri, Lidera Sibirskogo Oblastniçestva Gri-goriya Nikolaevicha Potanina, Kray Nash Krasnoyarskiy: Kalendar’ Znamenatel’nıh i Pam’atnyh Dat na 2005 God, Krasnoyarsk, 2004.
Jetpisbayev, Nagasibay. Korkut auliye. Turkes-tanskiye vedomosti. 1899: 92
Kazaktıñ Etnografiyalık Kategoriyalar, Ugımdar men Ataularının Dasturlі Juyesі. 5 Tomdik. Almatı: Aziya Arna, 2011 – 2014.
Jäñgirulı, Şadі Töre. Nazym Sijar Şarif. Almatı: Sanat, 1995.
Kaskabasov S., Kazaktın Halık Prozası, Almatı: Ğılım, 1984. Koñıratpayev, Auelbek. Kazak Folklorının Tari-hı. Almatı: Ana Tili, 1991.
____________, Oğız-Kıpşak Ulısı Jane Şamandık
Kulti. Kazak Eposı Jane Turkologiya. Alma-tı. 1987.
Kopeyulı, Maşhur Jusip. Şygarmaları. Almatı: El-Şejire, 2010.
Korkut Ata Ensiklopediyalık Jinaq. Almaty: Ka-zak ensiklopediyası, 1999.
Köse Narin, Kazaklar’ın “Besik”, “Bel-Karın-Kursak”, “Karşı Kuda”, “Bosaga Mavlav”, “Emengerlik”, “Kelin Körimdik (Körimdik)” ve “Kuyrık-Bavır Cev” Adlı Adet, İnanç ve Pratikleri Hakkında. Uluslararasi Türkis-tan Halk Kültürü Sempozyumu (25-27 Ekim 2000, Marmaris - Muğla), Muğla, 2001.
Legendy I Mify o Zhivotnyh. Moskva: Centropo-ligraf, 2014.
Margulan, Älkey. Ejelgі Jır, Añyzdar: Gılımi- Zertteu Makalalar. Almatı: Jazuşı, 1985.
Mifologiceskyi Slovar’. Moskva: Prosveşeniye, 1985.
On Ğasır Jırlaydı. Almatı: Dayir, 2006.
Sala, Renato. Deom, Jan-mark. Naskal’niye İzob-rajeniya Yujnogo Kazahstana. Almatı: Geo-arkheologiya. 2005.
Slovar’ Antiçnosti. Moskva: Progress, 1989. Ualihanov, Şotaman. Qur Şulaymız Jok Jalau, Bayraqsız Qayrat - Bos Qayrat. Ana Tіlі. 1991: 4.
https://www.youtube.com/watch?v=TEXS zjy2ouQ: Erişim Tarihi 18.12.2016.