Sömürgecilik Bağlamında “Sibirya Kırgızları Hakkında Tüzük” (1822) ve Kazak Toplumuna Siyasî-İktisadî Etkileri

Sovyet tarih yazıcılığında Kazak topraklarının Rusya’ya dahil olması 18. yüzyılın 30’lu yıllarındaolarak gösteriliyorsa da XIX. yüzyılın ortalarına kadar Kazak topraklarının Çarlık Rusyası’nabağlılığı formalite bir görünümdeydi. Hatta Kazak topraklarının bazı kısımları Türkistan Hanlıkları(Hive, Buhara, Hokand) ve Çin’in etki alanlarına giriyordu. Bu durum, Çarlık Rusyası’nın bölgedeegemenliğinin kalıcı olmasına engel teşkil etmekteydi. Batı Sibirya Askeri Valisi M. M. Speranskiytarafından 1822 yılında hazırlanan idarî reformlar ile Çarlık Rusyası ve Kazak toplumu arasındakiilişkiler yeni bir aşamaya geçmiştir. Rusya hükümeti bu reformu Kazak bozkırlarında Rus etkisiningüçlenmesi ve sömürgeleştirme politikasının gerçekleşmesi için önemli adım olarak görmüştür. Buçalışmada Rusya ve Kazakistan arşiv belgeleri ışığında Speranskiy’nin reformunun (“SibiryaKırgızları Hakkında Tüzük”) Orta Cüz’de hanlık yönetimin tasfiye edilmesine ve Kazak toplumunasiyasî-iktisadî etkileri ele alınacaktır.

“Charter About Siberian Kyrgyzs” (1822) In The Context of Colonialism And Its Political-Economic Effects To Kazakh Society

Although the Soviet historiographical record shows that the Kazakh lands are included in Russia in the thirties of the 18th, the attachment of Kazakh lands to Tsarist Russia until the middle of the 19th century was a formality. In fact, some parts of the Kazakh lands were entering the Turkestan Khanates (Khiva, Bukhara, Khoqand) and the domains of China. This situation prevented Tsarist Russia from being permanent in this region. After the administrative reforms of the Western Siberian General-governor M. M. Speranskiy, prepared in 1822, the relations between Tsarist Russia and the Kazakh society, have passed a new stage. The Russian government viewed this reform as an important step towards the strengthening of the Russian influence and the policy of colonization in the Kazakh steppes. In this article will be discussed effects of Speranskiy’s reform on the liquidation of the Khanate administration in the Middle Horde and on the political-economic life of the Kazakh society in the light of Russia and Kazakhstan archive documents.

PDF

___

GAOO (Gosudarstvenny Arhiv Omskoy Oblasti), f. 16, op. 2, l. 133, 134, 156.
GAOO, f. 2, op. 1, d. 183, l. 2.
GAOO, f. 2, op. 1, d. 430, l. 151-153. PSZRİ (Polnoye Sobraniye Zakonov Rossiyskoy İmperii), Ustav o Sibirskih Kirgizah (Sibirya Kırgızları Hakkında Tüzük), SPb, 1830, c. XXXVIII, s. 417-433.
PSZRİ (Polny Svod Zakonov Rossiyskoy İmperii), SPb, 1839, c. 13, no. 11268, s. 720.
PSZRİ-2, O poryadke İzmenenii Po Kirgizskoy Stepi, SPb, 1856, c. 30, no. 29069, s. 177.
RGİA (Rossiyskiy Gosudarstvenny İstoriçeskiy Arhiv), f. 1264, op. 1, d. 13.
RGİA, f. 1264, op. 1, d. 326.
RGİA, f. 1264, op. 1, d. 348.
RGİA, f. 1265, op. 4, d. 855.
RGİA, f. 1291, op. 81, d. 153.
RGİA, f. 1291, op. 82 (1830 yıl), d. 1, l. 24.
RGVİA (Rossiyskiy Gosudarstvenny Voyenno İstoriçeskiy Arhiv), f. 846, op. 16, d. 20639, l. 1.
TsGA RK (Tsentralnny Gosudarstvenny Arhiv Respubliki Kazahstan), f. 338, op. 1, d. 184, l. 8.
TsGA RK, f, 345, op. 1, d. 707, l. 5-8.
TsGA RK, f. 338, op. 1, d. 557, l. 57.
TsGA RK, f. 374, op. 1, d. 370, l. 4.
TsGA RK, f. 82, 1839, op. 1, d. 169, l. 14.
TsGA RK, f.338, op. 1, d. 365, l. 120.
Abuev. K., “Çokan Çingisoviç Valihanov: Nneizvestniye Stranitsy Biografii”, IV. Uluslararası konferans bildirileri, Omsk, OmGU yayınları, 2005, s. 21-32.
Abuev. K., Kokşetau. İstoriçeskiye Oçerki, Kokşetav, 2011.
Artıkbayev. İ. Ö., İstoriya Kazahstana, Almatı, İzd. Kazak Universiteti, 2006.
Aseev. A. A., “Pravovye Osnovy Vhojdeniya Mlaşego i Srednego Kazahskih Juzov v Sostav Rossiyskoy İmperii v Kontse XVIII v.- 20-h gg. XIX v.”, Vestnik Barnaulskogo Yuridiçeskogo İnstituta MVD Rossii, no. 1(20), 2011.
Babkov. İ. F., Vospominaniya o Moyey Slujbe v Zapadnoy Sibiri (1851-1875), SPb, 1912. 11.
Batenkov. G. S., Dannye. Povest Sobstvennoy Jizni; Avtobiyografiçeskiye Rasskazy i Pisma. Vospominaniya i Rasskazy Deyateley Taynyh Obşçestv 1820-h Godov., Red. Yu. G. Oksman, Moskova, Politkatarjan Yayınevi, 1933, c. 2.
Bezvikonnaya Ye. V., Administrativnaya Politika Samoderjaviya v Stepnom Kraye (20-60 gg. XIX v.) Omsk, 2002.
Fatih Ünal, Rus Emperyalizmine Karşı Stepte Büyük Başkaldırı: Sultan Kenesarı, İstanbul, Kültür Sanat Yayıncılık, 2010.
Ian Wylie Campbell, Knowledge and Power on the Kazakh Steppe 1845-1917, A Diccertation of Doctor of Philosophy (History), University of Michigan, 2011.
İdarov. S., “Kirgizskaya Step’ Sibirskogo Vedomostva i Novouçrejdennaya v Ney Semipalatinskaya Oblast”, Jurnal Ministerstva Vnutrennih Del, VII, SPb, 1854.
İz Perepiski Hana Sredney Kirgizskoy Ordy Bukeya i Ego Potomkov // Zapisnaya Knijka Semipalatinskoy Gubernii, vyp. IV.s. 13 // Kazahstan 20-40 gody XIX. veka, Almatı, 1992.
İzbasarova, G. B., “İmperskaya Vlast’ i Devaty Po Opredeleniyu Granits Zemel’ Kazahov Orenburgskogo i Sibirskogo Vedomstv v Pervoy Polovine XIX Veka”, Vestnik VGU, 2016, no. 3, s. 13-21.
İzvestiya Omskogo İstoriko-Kraevedçeskogo Muzeya, 2000, no. 8.
Jirenşin. A., Sotsyal’no-Ekonomiçeskoye i Politiçeskoye Polojeniye Kazahstana v XIXnaçale XX.v, Alma-Ata, 1996.
Kalşabayeva, B. K, Beyseguluva. A. K, Rahimov. Ye. K., “İz İstorii Pereseleniya Kazahov v Gorny Altay”, Kazahi Yevrazii: İstoriya i Kul’tura Sbornik Nauçnyh Trudov Mejdunarodnoy Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii, Posvyaşçennoy 300- letiyu Goroda Omska i 150-letiyu So Dnya Rojdeniya A. Buheyhanova, red. N. A. Tomilov, 2016.
Kazahskiye Çinovniki NaSlujbe Rossiyskoy İmperii. Sbornik Dokumentov i Materiyalov, Red. Sultangaliyeva. G. S., Almatı, İzd. Kazak Universiteti, 2014.
Kazahsko-Russkiye Otnoşeniya v XVIII-XIX vekah (1771-1861), Sbornik Dokumentov i Materiyalov, Red. M. O. Jangalin, F. N. Kireyev, V. F. Şahmatov, Alma-ata, İzd. AN KazSSR, 1964.
Korf. M., Jizn Grafa Speranskogo, SPb, 1861.
Krasovskiy. A. A., Oblast’ Sibirskih Kirgizov, SPb, 1868.
Lyubimov, Kulcinskiy Traktat, “Pamyatnaya Knijka Zapadnoy Sibiri”, Omsk, 1882.
Makişeva. A. T., “İstoriya Obrazovaniya Bayan-aul’skogo Okruga Srednego Juza”, Vestnik Rossiyskogo Universiteta Drujby Narodov. Seria: İstoriya Rossii, 2013, no. 4, s. 40-45.
Materiyaly Po İstorii Politiçeskogo Stroya Kazahstana v 2-h Tomah. Haz. M. G. Maseviç, red. S. Z. Zimanov, c. 1, Alma-Ata, 1960.
Moskovskoye Vedomosti, 1833, issue 76, p. 3347.
Noda. J, Onuma T., “A Collection Documents From the Kazakh Sultanstothe Qing Dynasty”, TIAS Central Eurasian Research Series. Special Issue 1. University of Tokyo, 2010.
Noda. J., “Titles of Kazakh Sultans Bestowed by the Qing Empire: The Case of Sultan Ghubaydulla in 1824”, Memoirs of theResearch Department of the Toyo Bunko, nr. 68, 2011.
Nurbayev. K. J., Kolonizatsya Severo-Tsentralnogo Kazahstana (XVIII v.-pervaya polovina XIX.v.), Almatı, 2007.
Orhan Doğan, “Küçük Cüz (Orda) Kazak Hanlığı’nın Çarlık Rusyası’nın Tabiyetine Girmesinin Rus Belgelerine Göre Değerlendirilmesi”, XVI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 20-24 Eylül 2010, Ankara, 2. cilt, s. 229-255.
Orhan Doğan, “Küçük Orda Kazak Hanlığı’nın Güney ve Kuzey Komşuları ile İlişkileri (1734-1742)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara, 2005, s.145-162.
Pis’mo Naçal’nika Omskoy Oblasti Polkovnika Bronevskogona İmya Sultana Gazi Bukeyeva. 1824 g. / A. Bukeyhanov, İzbrannoye, 1995.
Potanin. G. N., “Biyografiçeskiye Svedeniya o Çokane Valihanove”. // Valihanov. Ç. Ç, Sobraniye Soçinenii, c. 5, Alma-ata, 1985.
Remnev. A. V., “İstoriya Obrazovaniya Omskoy Oblasti”, Stepnoy Kray: Zona Vzaimodeystviya Russkogo i Kazahskogo Narodov (XVIII-XIX vv.), Omsk, İzd. Omskogo Gos. Univ., 1998.
Sadvokasova, Z., “Mission of Russian Orthodox Church in Kazakhstan in the XIX Century: Activity, Expectations and Results”, World Academy of Science, Engineering and Technology International Journal of Humanities, 2013, vol. 7, no. 6, pp. 1828-1832.
Seymour Becker, Russia’s Protectorates in Central Asia, Bukhara and Khiva, 1865-1924, London and New-York, 2005.
Tomsenov. V. A., Svetilo Rossiyskoy Byurokratii, Moskova, 1991.
Tsinskaya İmperiya i Kazahskiye Hanstva. Vtoraya Polovina XVIII-Pervaya tret’ XIX v., Red. Hafizova. K. Ş, Moiseyev. V. A., c. 2, Alma-Ata, 1989.
Uslar. R. K., “Çetyremesyatsa v Kirgizskoy Stepi”, Oteçestvennye Zapiski, 1848, no. 10.
Uspen’yev. G. İ., “Kazahi v Sostave Sibirskogo Kazaç’yego Voyska”, Etniçeskaya İstoriya Tyurkoyazyçnyh Narodov Sibiri i Sopredel’nyh Territorii, Omsk, 1984.
Vagin. V., İstoriçeskiye Svedeniya O Deyatelnosti Grafa M. M. Speranskogo V Sibiri. 1819-1822. Petersburg, 1872, t. 2.
Yadrintsev. N. Ya., Sibir Kak Koloniya, SPb, 1886.
Yanuşkeviç. A., Dnevniki i Pisma iz Puteşestvii Po Kazahskim Stepyam, Alma-Ata, 1966.
Yerofeeva. İ. V., “Sotsial’nye Otnoşeniya v Kazahskom Obçşestve Vtoroy Poliviny XVIII-Pervoy Çetverti XIX veka v Osveçşenii Russkih Uçenyh i Puteşestvennikov”, Vestnik Akademii Nauk Kaz. SSR, 1989, no. 12, s. 59-63.
Bekmahanov. E., Prisoedineniye Kazahstana k Rossii, Moskova, İzd. AN SSSR, 1957.
Zimanov. S. Z., Kazahskiy Sud Biyev, Unikal’naya Sudebnaya Sistema, Almatı, İzd. Atamura, 2008.
Bekmahanova. N. Ye., Formirovaniye Mnogonatsiyonal’nogo Naseleniya Kazahstana i Severnoy Kirgizii, Moskova, İzd. Nauka, 1980.
Zobnin. F., “K Voprosu o Nevol’nikah, Rabah i Tyulangutah v Kirgizskoy Stepi”, Pamyatnaya Knijka Semipalatinskoy Oblasti, Semipalitinsk, 1901, vyp. VI, s. 96.
Otepova. G. Ye., Pravovye Osnovy Kolonizatsii Kazahstana, Pavlodar, İzd. PGPİ, 2012.
Pis’mo Generala-Gubernatora Kaptesviçanaimya Sultana Suyuka Ablayhanova, 1823.// Bökeyhanov. A., İzbrannoye, Almatı, 1995.