Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kayseri’deki Ermeni Kiliselerinin Onarımları

Bu çalışmada, Kayseri’deki Ermeni cemaatine ait kiliselerin Osmanlı döneminde geçirdiğionarımlar ele alınmıştır. İncelemeye esas olan Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri, Ermenikiliselerinin imar sürecini ortaya koyan önemli bilgileri içermektedir. Konu ile ilgili belgelerintarihlerine bakıldığında, imar başvurularının Tanzimat Fermanı’nın çıkarıldığı 1839 yılındanitibaren arttığı, 1856 yılında çıkarılan Islahat Fermanı ile birlikte ise hızlandığı görülmektedir.Arşiv araştırmasında yedi kilisenin onarımı için muhtelif zamanlarda başvurular yapıldığı tespitedilmiştir. Osmanlı hoşgörüsünün kanıtı olan bu yapılardan maalesef Talas Meryem Ana ve SurbToros ile Erkilet Surb Toros kiliseleri günümüze kadar gelememiştir. Develi’deki Fenese SurbToros Kilisesi’nden birkaç duvar kalıntısı günümüze kalmışken, Efkere Surb Stephanos Kilisesi veTomarza Bogos Bedros kiliseleri büyük oranda, Everek Surb Toros Kilisesi ise tamamen sağlamdurumdadır. Arşiv belgelerinde bahsi geçen onarım taleplerinin gecikmeli olsa da gerçekleştirildiğiyapı üzerindeki incelemelerden anlaşılmaktadır. Müslümanlara ait mabetlerin imar sürecindenfarklı olarak gayrimüslim ibadethanelerinin onarımı için Tanzimat öncesinde şeyhülislamdan,sonrasında ise Adliye ve Mezahib Nezareti’nden görüş istendiği belgelerden tespit edilmiştir. Konuile ilgili fetvalara bakıldığında yapının eski haline hiçbir şey ilave etmemek kaydıyla onarım içinolumlu cevap verildiği anlaşılmıştır.

Restorations of the Kayseri Armenian Churches According to the Ottoman Archive Documents

In this study, the restorations of Armenian churches in Kayseri during the Ottoman period have been discussed. The documents of the Ottoman Archives of the Prime Ministry, on which the study is based, contain important information about the process of restoration of the Armenian churches. When the dates of the related documents are studied closely, it is possible to see that restoration applications increased starting from 1839 when the Imperial Edict of Reorganization was issued and speeded up with the Edict of Reforms in 1856. With the archive research, applications at various times for the restoration of seven churches have been noticed. Among these churches, which are proofs of the Ottoman tolerance, those of Mother Mary and St Theodore in Talas, and St Theodore in Erkilet, unfortunately, have not survived to the present day. While only the ruins of few walls from the Church of St Theodore in Fenese / Develi have remained, the Churches of St Stephen in Efkere and SS Peter and Paul in Tomarza are mostly, and the Church of St Theodore in Everek is completely intact. From the surveys on the buildings, it is obvious that the restoration requests mentioned in the archive documents were met, sometimes with a delay though. The restoration for the Muslim and non-Muslim shrines were not the same; depending on the documents, it has been established that for the restoration of the non-Muslim ones before the Reforms, the opinion of the Sheikh ul-Islam and later, that of the Ministry of Justice and Religious Sects was sought. According to the related fatwas, affirmative replies were granted on condition that no additions were made to the original buildings.

PDF

___

Bab-ı Ali Evrak Odası, (BEO.), 2319/173910.
Bab-ı Asafi, Mektubi Kalemi Mühimme Evrakı, ( A. MKT. MHM.) 618/1–2.
Cevdet Adliye, (C. ADL.) 48/2885; 8/515.
İrade Adliye Mezahib, (İ. AZN.) 55/1.
Şuray-ı Devlet (ŞD.) 1344/18; 1358/25.
Yıldız, Resmi Maruzat, (Y. A. RES.), 78/72; 155/16
AÇIKGÖZ, Şeyda Güngör, Kayseri ve Çevresindeki 19. Yüzyıl Kiliseleri ve Korunmaları İçin Öneriler, (İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2007.
AKŞİT, Ahmet, “Selçuklular Devrinde Kayseri Şehrinin Nüfus ve Etnik Durumu”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11–12 Nisan 1996), Kayseri 1997, s. 3–12.
ALAN, Gülbadi, “Osmanlı Devleti’nin Ermenilere Göstermiş Olduğu Dini İmtiyazlar Çerçevesinde Kilise Tamirleri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz.: M. Metin Hülagu, vd.), Cilt: II, Kayseri 2007, s. 203–225.
ALBOYACIYAN, Arşag, Badmutyun Hay Gesaryo, Kahire 1937.
AYDIN, Remzi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Onarım Faaliyetleri: Kayseri Örneği, (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri 2013.
CÖMERT, Hüseyin, 19. Yüzyılda Kayseri, Kayseri 2007a.
CÖMERT, Hüseyin, Tavlusun, Kayseri 2007b.
CÖMERT, Hüseyin, 19. Yüzyılda Talas, Kayseri 2010a.
CÖMERT, Hüseyin, Gesi Vadisi, Ankara 2010b.
ERDOĞRU, M. Akif, “XVI.-XVII. Yüzyıllarda Kayseri Zimmileri”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11–12 Nisan 1996), (Haz. : Ali Aktan, vd.), Kayseri 1997, s. 71–77.
GÖLEN, Zafer, “Tanzimat Döneminde Bosna Hersek’te Kilise İnşa ve Onarım Faaliyetleri”, Belleten, Cilt: LXV, Sayı: 242, Ankara 2001, s. 215–252.
İNBAŞI, Mehmet, “Nüfus ve Ekonomik Yönden XVI. ve XVII. Yüzyıl Kayseri’sinde Ermeniler” Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz. : M. Metin Hülagu, vd.), Cilt: 3, Kayseri 2007, s. 9–32.
KARAKAYA, Nihat, Fotoğraflarda Kayseri 1880–2006, Kayseri 2006.
KARAL, Enver Ziya, “Islahat Fermanı”, Tanzimat, (Ed.: Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu), İstanbul 2011, s. 19–25.
KESKİN, Mustafa, Kayseri Nüfus Müfredat Defteri 1831–1860, Kayseri 2000.
KÉVORKIAN, Raymond H.- Paul B. Paboudjian, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, İstanbul 2012.
KILIÇ, Davut, “Dinî İlişkiler Bakımından İstanbul Ermeni Patrikhanesi”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, (Haz.: M. Metin Hülagu, vd.), Cilt: I, Kayseri 2007, s. 559-574.
KÖKER, Osman, Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu’ndan Kartpostallarla 100 Yıl Önce Türkiye’de Ermeniler, İstanbul 2005.
KÜÇÜK, Cevdet. “Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi”, Osmanlı, (Ed.: Güler Eren), Cilt: 4, Ankara 1999, s. 208-216.
ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri, Ankara 2011.
SAĞIR, Güner, “Kayseri’de Osmanlı Dönemi’nde İnşa Edilmiş Bir Grup Ermeni Kilisesi I”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Sayı: 4, Ankara 2004, s. 53–66.
SELÇUK, Hava, “Nüfus”, Kayseri Ansiklopedisi, Cilt: 5, Kayseri 2017, s. 104-109.
ÜNLÜ, Mucize, “Tanzimat Sonrasında Samsun Çevresinde Gayrimüslimlerin Kilise ve Mektep İnşa ve Tamir Faaliyetleri”, Geçmişten Geleceğe Samsun, (Ed.: Cevdet Yılmaz), Samsun 2006, s. 149-162.
YİNANÇ, Refet, “XVI. Yüzyıl Sonlarında Kayseri Mahalleleri ve Nüfusları”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11–12 Nisan 1996), (Haz. : Ali Aktan, vd.), Kayseri 1997, s. 363–366.
http://efkere.com/church.jpg Erişim tarihi: 23.11.2012.
http://efkere.com/Photos4.gif Erişim tarihi: 23.11.2012.