Azerbaycan’ın Hôy Yöresinde Türk Egemenliği (XI- XVI. Yüzyıllar)

Selçuklu sultanı Tuğrul Bey’in Türk egemenliğine soktuğu Hôy, XI-XVI. yüzyıllar arasındasırasıyla Selçuklular, Atabeylikler, Harizmşahlar, Moğollar (İlhanlılar), Celâyirliler,Karakoyunlular, Timurlular, Akkoyunlular ve Safevî Türkmenleri egemenliğinde yaşamış; 1514 yılısonrasında ise belli aralıklarla Osmanlı idaresi altında bulunmuştur. Selçuklular devrinde veMoğol istilası sırasında kalabalık nüfusa sahip Oğuz boyları bu yöreyi mesken tutmuşlardır.Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenleri de Hôy’da Türk nüfusunun artmasını sağlamışlardır.Safevîler zamanında ise Anadolu’dan Hôy’a yeni Türk göçleri yaşanmıştır. Hôy, tarım arazileriningenişliği, yaylak ve kışlaklarının bol olması ve ticaret yolları üzerinde bulunması gibi nedenlerleTürk hanedanlarının dikkatini çekmiştir. Günümüzde İran İslam Cumhuriyeti’nin sınırlarıiçerisinde, Güney Azerbaycan eyaletinin batısında, Türkiye sınırlarına yakın bir mevkide bulunanHôy ile Anadolu arasında tarihî- kültürel sıcak ilişkiler tesis edilmiştir. Türklük âleminin önemli birparçası olan Hôy’un tarihinin ortaya konulması, Azerbaycan’la birlikte Anadolu’nun da tarihîkültürelpotansiyeline ışık tutacaktır. Bu çalışmada XI-XVI. yüzyıllar arasında Hôy’u elindebulunduran siyasi güçler ele alınmış, yöredeki Türk iskânının mahiyeti ortaya konulmuş ve kentinTürk şehirleri içinde üstlenmiş olduğu tarihî rolün önemi vurgulanmıştır.

Turkish Administration in Khôy Region of Azerbaijan (XInd-XVIst centuries)

Khoy was first taken under the Turkish rule by Tugrul Bey and during the period between 11th and 16th centuries it was under the rule of the Seljuks, the Atabeys, the Khwarazmians, the Mongolians, the Celâyirs, the Karakoyuns, the Timurids, the White Sheep Turkomans and the Safavids, respectively. After 1514, it was under the Ottoman rule at certain intervals. During the Seljuk period and the Mongol invasion Oguz tribes having a large population, settled in this region. The Karakoyuns and the White Sheep Turkomans also raised the Turkish populationin the Khoy. During the Safavid Empire a new wave of Turkish migration from Anatolia to Khoy took place. Khoy attracted the Turkish dynasties’ attention for reasons such as its breadth agricultural land; abundant summer pasture and winter quarters; and its being on the trade routes. Today, Khoy is located within the borders of the Islamic Republic of Iran, in the western part of the Southern Azerbaijan province, near the borders of Turkey. Historically and culturally there have always been warm relations between Khoy and Anatolia. The history of Khoy, an important part of the Turkish world, will shed light on the historical and cultural potential of Anatolia as well as Azerbaijan. This study investigates the political powers that ruled Khoy between the 11th and 16th centuries, the nature of the Turkish settlement in the region and the importance of the historical role of Khoy among the Turkish cities.

PDF

___

Adjaib ad-Dunya (Çudesa mira). Perevel s persidskogo: L. P. Smirnova. Nauka, Moskva, 1993.
AHMED B. MAHMUD: Selçuknâme, Haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yay., 1. Baskı, İstanbul, 2011.
AKA, İsmail: İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK, Ankara, 2001.
BUNİYATOV, Ziya Musa: “Azerbaycan”, TDV. İA., C.4 (1991), s.317-322.
BUNİYATOV, Ziya Musa: “Materialı iz soçineniy Zakariya al-Kazvînî ob Azerbaydjane”, İzvestiya Akademii Nauk Azerbaydjana (seriya istorii, filosofii i prava), Baku, 1976, N. 2.
CÜVEYNÎ, Alaaddin Ata Melik: Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1998.
DEMİRKENT, Işın: “Kürboğa”, TDV. İA., C.26 (2002), s.563.
HASANZÂDE, Şehriyâr: “Derbâr-ı Edebî-yi Âl-i Cûpân (Selcûkî) ve Hüsâmeddîn Hôyî: Mebde’-i Mültemisât-ı Şiirî”, Bahâristân-ı Suhan (Fasılnâme-yi İlmî-Pejûheşî-yi Edebiyât-ı Farsî), Sâl-ı 9, Şomâre-yi 22, Tâbestân-ı 1392, s.50.
DOĞAN, Esra: “Safevîler Döneminde Osmanlı Ülkesine Seyahat (Safevîlerin Hac Yolculukları)”, Safevîler ve Şah İsmail, Ed. Ahmet Taşgın, Ali Yaman, Namiq Musalı, Önsöz Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2014, s.161-196.
EBÛ BEKR-İ TİHRÂNÎ: Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., 1. Baskı, Ankara, 2001.
Ebû’l-Ferec Tarihi, C.2, Çev. Ö. R. Doğrul, TTK, 3. Baskı, Ankara, 1999.
Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), Çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2017.
EFENDİYEV, Oktay ve Musalı, Namiq: “Târih-i Âlem Ârâ-yi Abbâsî İsimli Eserin Bakü Yazmalarının Önemine Dair”, Safevîler ve Şah İsmail, Ed. Ahmet Taşgın, Ali Yaman, Namiq Musalı, Önsöz Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2014, s.117-160.
EMECEN, Feridun: “Selim I”, TDV. İA., C.36 (2009), s.407-414.
EMECEN, Feridun: “Süleyman I”, TDV. İA., C.38 (2010), s.68.
GÜNDÜZ, Tufan: “Safevîler”, TDV. İA., C.35 (2008), s.451-457.
HASAN-I RUMLU: Ahsenü’t-Tevârîh, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, 1. Baskı, Ankara, 2006.
HOCA SADETTİN EFENDİ: Tacü’t-Tevarih, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1992, C.II.
Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrık İle’l-Mağrib, Nşr. V. Minorsky, Çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008.
EL-HÜSEYNÎ, Ca’ferî b. Muhammed: Târîh-i Kebîr (Tevârîh-i Enbiyâ ve Mülûk), Tercüme ve Tıpkıbasım, Çev. İsmail Aka, TTK, Ankara, 2011.
EL-HÜSEYNÎ, Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır İbn Ali: Ahbârü’d-Devleti’sSelçukiyye, Çev. Necati Lügal, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1999.
İBNÜ’L-ADÎM, Kemâleddin: Bugyetü’t-Taleb fî Târîh-i Haleb, Yay. Ali Sevim, Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, TTK, Ankara, 1976.
İBNÜ’L-ESÎR: el-Kâmil fi’t-Tarih (İslam Tarihi), Ocak Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2010, C.8,10.
İDRİS-İ BİDLİSÎ: Selim Şah-nâme, Haz. Hicabi Kırlangıç, Kültür Bakanlığı Yay., 1. Baskı, Ankara, 2001.
KÂTİP ÇELEBİ: Fezleketü Akvâli’l-Ahyâr fî ‘İlmi’t-Târîh ve’l-Ahbâr (Fezleketü’tTevârîh), Târîhu Mülûk-i Âl-i Osman, Haz. Seyyid Muhammed es-Seyyid, TTK, Ankara, 2009.
KAZVÎNÎ, Hamdullâh Müstevfî: Târîh-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-ı Selçukiyân), Editör: Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2015.
KAZVÎNÎ, Hamdullâh Müstevfî: Nüzhetü’l-Kulûb (Materialı po Azerbaydjanu), Perevod Z. M. Buniyatova i İ. P. Petruşevskogo, İzdatelstvo Elm, Baku, 1983.
KÖYMEN, M. Altay: Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C.III: Alp Arslan ve Zamanı, TTK, Ankara, 1992.
MEHMED HALİFE: Târih-i Gılmanî, Sad. Kâmil Su, Kültür Bakanlığı Yay., 2. Baskı, Ankara, 1999.
MUKADDEM, Ali Rıza: “Ahi Evren Veli’nin Doğduğu Şehir Hôy: Arapça ve Farsça Kaynaklara Göre”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi - The Journal of International Social Research, Vol. 3/10 (Winter 2010), s.470-477.
MUSALI, Namiq: I Şah İsmayılın Hakimiyeti (“Tarix-i Alemara-yi Şah İsmayıl” Eseri Esasında), Elm ve Tehsil, Bakı,2011.
MÜNECCİMBAŞI AHMED DEDE: Müneccimbaşı Tarihi (Sahâifü’l-Ahbâr), C.II, Çev. İsmail Erünsal, Tercüman 1001 Temel Eser (Tarihsiz).
Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler (Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Olan Bölgeler), Çev. Yusuf Ziya Yörükân, Haz. Mehmet Şeker, Ali Ertuğrul ve diğer, Ötüken Yay., 2. Baskı, İstanbul, 2013.
Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri: Karabağ- Şuşa, Nahcivan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy, C.I (1578-1914); C.II (1575-1918), Haz. İsmet Demir, H. Osman Yıldırım ve diğerleri, BDAGM. Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara,1992-1993.
ÖZAYDIN, Abdülkerim: “Berkyaruk”, TDV. İA., C.5 (1992), s.515.
ÖZAYDIN, Abdülkerim: “Muhammed Tapar”, TDV. İA., C.30 (2005), s.580.
ÖZGÜDENLİ, O. Gazi: “Urmiye”, TDV. İA., C.42 (2012), s.179.
PİRİYEV, Vâkıf: Azerbaycan XIII-XIV. Asırlarda, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Yayınları, Bakü, 2003.
REŞÎDÜDDÎN FAZLULLAH: Camiü’t-Tevârih (Selçuklu Devleti), Çev. E. Göksu, H. Güneş, Selenge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2011.
RİYAHİ, Mehmet Emin: Tarih-i Hoy, Çabhane-i Haydarî, Çâb-ı Evvel, 1372 hş.
RUMLU HASAN: Şah İsmail Tarihi (Ahsenü’t-Tevârih), Çev. Cevat Cevan, Ardıç Yayınları, Ankara, 2004.
SWFERLİ, Eliyar ve YUSİFLİ, Halil: Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 2, Azerbaycan Türk Edebiyatı-II, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1993.
Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar (Giovanni Maria Angiolello, Venedikli Bir Tüccar ve Vincenzo D’Alessandri’nin Seyahatnameleri), Çev. Tufan Gündüz, Yeditepe Yay., 2. Baskı, İstanbul, 2012.
SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ: Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân, Haz. Ali Sevim, TTK, Ankara, 2011.
SÜMER, Faruk: “Akkoyunlular”, TDV. İA., C.2 (1989), s.270-274.
SÜMER, Faruk-: Karakoyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), C.I, TTK, 3. Baskı, Ankara, 1992.
SÜMER, Faruk: Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul, 1992.
SÜMER, Faruk: “Reîs”, TDV. İA., C.34 (2007), s.543.
SÜMER, Faruk: Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK, Ankara, 1992.
SÜMER, Faruk: “Tuğrul Bey”, TDV. İA., C.41 (2012), s.346.
SÜMER, Faruk: “Yıva”, TDV. İA., C.43 (2013), s.548.
ŞAH TAHMASB-I SAFEVÎ: Tezkire, Çev. Hicabi Kırlangıç, Anka Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2001.
TAŞAĞIL, Ahmet: “Özbek”, TDV. İA., C.34 (2007), s.107.
Terceme-i Tevârîh-i Şeref Hân (İnceleme- Metin- Özel İsimler Dizini), Haz. Adnan Oktay, Nûbihar Yay., 1. Baskı, İstanbul, 2016.
TOGAN, Z. Velidi: Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, 3. Baskı, İstanbul, 1981.
UZUN, Mustafa: “Hitâbet (Türk Edebiyatı)”, TDV. İA., C.18 (1998), s.161.
YAKUPOĞLU, Cevdet: “Güney Azerbaycan’ın Tarihî Kenti Hoy ve Kültürel Açıdan Anadolu’ya Katkıları (XI-XVI. Yüzyıllar)” II. Uluslararası Türkiye- Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, Bakü/ Azerbaycan, 12-14 Ekim 2017 (Baskıda).
YAZICI, Tahsin: “Hôy”, TDV. İA, Cilt: 18 (1998), s.258.
YUSUFCEMALİ, Muhammed Kerim: “Çaldıran Savaşı’nın Sebep ve Sonuçları (1514)”, Safevîler ve Şah İsmail, Ed. Ahmet Taşgın, Ali Yaman, Namiq Musalı, Önsöz Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2014, s.45-65.
YUVALI, Abdülkadir: “Hülâgû”, TDV. İA., C.18 (1998), s.475.
YÜCEL, Yaşar: Timur’un Ortadoğu- Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1391-1402), TTK, Ankara, 1989.
http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf (23.06.2015).
BALA, Mirza: “Hôy”, MEB. İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 5 (1987), s.571-573.
EL-BUNDÂRÎ: Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-‘Usra, Çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK, 2. Baskı, Ankara, 1999.