İSLÂM COĞRAFYACILARINA GÖRE DERBEND ŞEHRİ

Sâsânilerin kuzeyden gelen akınları durdurmak amacıylabir üs ve set vazifesi görmesi amacıyla Kafkasya’daHazar Denizi’nin batı kıyısında kurdukları Derbendşehri, Erken Orta Çağ’da stratejik öneminden dolayı birsınır bölgesi olarak öne çıkmaya başlamıştır.Konumundan dolayı önemi artan şehrin zamanlaekonomik bakımdan da değeri artmıştır. Şehir, kuzeydenve güneyden gelen çeşitli halklara mensup tacirlerinbuluşma noktası olmuş ve bu durum Sâsânî - HazarKağanlığı ve devamında ise Arap - Hazar Kağanlığıdevletleri devrinde gelişme göstermiştir. Bu arada şehrinköle ticareti bakımından da bir pazar teşkil ettiğinibelirtmek gerekir.İşte bu noktaları, Orta Çağ İslâm tarih vecoğrafyacılarının bize bıraktığı malumat ve telif eserlerışığında kronolojik olarak aydınlatmaya çalışacağız.

Derbend City According to Medieval Islamic Geographers

The city of Derbend, founded by the Sassanids onthe west coast of the Caspian Sea in the Caucasusto serve as a base and embankment in order to stopthe invasions from the north, started to stand out asa border region due to its strategic importance inthe Early Middle Ages. The importance of the citydue to its location has increased in economic terms over time. The city became the meeting point ofmerchants belonging to various peoples comingfrom the north and south, and this situationdeveloped in the era of Sassanid - KhazarKhaganate and later Arab - Khazar Khaganatestates. Of course, it should be mentioned that itconstitutes a market in terms of slave trade.We will try to illuminate these pointschronologically in the light of the Islamic historyand geographers of the Middle Ages and modernresearch.

PDF

___

AHMED B. YAHYÂ EL-BELÂZURÎ, Fütûhu’l Büldân (Ülkelerin Fetihleri), Tercüme: Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul, 2013.
ALİEV, Saleh Muhammedoğlu, “Derbend”, DİA, İstanbul, 1994, C. 9, s. 164-166.
ALİ ŞİR NEVÂYÎ, Kitâb-ı Tevârih-i Mülûk-ı ‘Acem, Yayına Hazırlayan: Vahit Türk, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 2019.
BALCI, İsrafil, “Muhasara”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2006, C. 31, s. 11- 13.
BARTHOLD, Wilhelm, “Derbend”, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı, C. 3, s. 532-539.
BARTHOLD, Wilhelm, “Azerbaycan ve Ermenistan”, Çev. İsmail Aka, Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1975, C. VIII-XII, s. 77-87.
CANEPA, Matthew P., “Sasanian Iran and the Projection of Power in Late Antique Eurasia (Competing Cosmologies and Topographies of Power)”, Empires and Exchanges in Eurasian Late Antiquity: Rome, China, Iran, and the Steppe, ca. 250–750, Edited by Nicola Di Cosmo- Michael Maas, Cambridge University Press, 2018, pp.54-69.
EBÛ REYHAN EL-BİRÛNÎ, Maziden Kalanlar (El-Âsâr el-Bâkiye), Arapçadan Çeviren: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2011, s. 79.
EBÜ’L-FİDÂ, Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), Arapça’dan Çeviren: Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2017.
GÜNER, Ahmet, “Müsâfirîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul,2006, C. 32, s. 68-70.
HAMZA, Muharrem, Hamdullah Müstevfî ve Eseri “Nüzhet’ül-Kulûb”, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van, 2008.
HOWARD-JOHNSTON, James, “The Late Sasanian Army”, Late Antiquity: Eastern Perspectives, Edited by Teresa Bernheimer and Adam Silverstein, The Gibb Memorial Trust 2012, p.87-127.
İBN ARABŞAH, Acâibu’l Makdûr (Bozkırdan Gelen Bela), Arapçadan Çeviri ve Notlar: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2012.
İBNÜ'L-ESİR, İslam Tarihi El-Kâmil Fi't-Tarih Tercümesi, Çeviren: Ahmet Ağırakça, Redaktör: Mertol Tulum, İstanbul, 1986, C. 3.
İBNÜ'L-ESİR, İslam Tarihi El-Kâmil Fi't-Tarih Tercümesi, Çeviren: Yunus Apaydın, Redaktör: Mertol Tulum, Türkiyat Matbaacılık ve Neşriyat, İstanbul, 1986, C. 5.
İBN HAVKAL, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, Tercüme: Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2014.
İBN HURDAZBİH, Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çeviren: Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul, 2008.
İBN KESİR, El Bidâye ve’n-Nihâye Büyük İslâm Tarihi, Çeviren: Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1994, C. 10.
İPEK, Ali, “Sâcoğulları”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2008, C. 35, s. 365.
İSKENDER BEY MÜNŞÎ-Yİ TÜRKMEN, Târih-i Âlem-ârâ-yi Abbâsî, Çeviren: Ali Genceli, Yayına Hazırlayan: İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2019.
İSMAYİLOV, Elnur, XIV-XVI. Yüzyıllarda Şirvanşahlar Devleti (Derbendîler Hanedanı), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2016.
İSTAHRİ, Ülkelerin Yolları (Değerlendirme-Metin), Çeviren: Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2015.
KAFESOĞLU, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2014.
KELEŞ, Nevzat, “Sâcoğullarından Sonra Azerbaycan ve Arrân’da Yeni Bir Siyasi Aktör: Deysem B. İbrahim El-Kürdî”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 14, Nisan 2018, s. 118-145.
KILIÇ, Ünal, “Yezîd II”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 43, s. 515-516.
KUDÂME İBN CAFER, Kitabü’l Harac (Fetihler, Siyaset, Coğrafya, Vergiler, Bürokrasi), Arapça’dan Çeviren: Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2018.
KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1972.
KURT, Hasan, “Mesleme b. Abdülmelik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, 2004, C. 29, s. 318-319.
LE STRANGE, Guy, Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya), Tercüme ve Yayına Hazırlayan: Adnan Eskikurt, Cengiz Tomar, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2015.
MESÛDÎ, Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf (Coğrafya ve Tarih), Mütercim: Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2008.
MESUDÎ, Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), Arapça’dan Çeviri ve Notlar: D. Ahsen Batur, II. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2011.
MINORSKY, Vladimir, A History of Sharvan and Darband In the 10th-11th Centuries, W. Heffer & Sons Ltd. Cambridge, 1958.
MINORSKY, Vladimir Fedorovich, Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, Çevirenler: Abdullah Duman, Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul, 2008.
MİSKEVEYH, Tecâribü’l-Ümem, Tercüme: Kıvameddin Burslan, Yayına Hazırlayanlar: M. Şeker, Rıza Savaş, S. Genç, A. Ertuğrul, TTK, Ankara, 2016.
MUKADDESÎ, İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-Takâsîm), Çeviri ve Notlar: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2015, s. 386-388.
NESİROV, Elnur, “Abbasîler’den Safevîler’e Karabağ’ın Askerî-Siyasî Tarihine Bir Bakış”, SUTAD, Güz 2017, Sayı 42, s. 428-429.
NOVRUZOVA, Gülreyhan, Dağıstan Derbend Bölgesi Terekeme Türklerinin Dini Hayatı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2005.
ÖZGÜL, Oktay – CEYLAN, Nezahat, “Eskiçağda Kafkasya Geçitleri (Daryal ve Derbend)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C. 4, Sayı 13, 2017, s. 24-62.
ÖZTÜRK Mustafa, “Zülkarneyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, C. 44, s. 564-567.
PALA, İskender, “Sedd-i İskender”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2009, C. 36, s. 276-277.
ŞEREFÜDDİN ALİ YEZDÎ, Emîr Timur (Zafernâme), Çeviri ve Notlar: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2013.
ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001.
ŞİHABEDDİN B. FAZLULLAH EL-ÖMERÎ, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım (Mesâliku’l-Ebsâr), Çeviri ve Notlar: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
TABERÎ, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi (Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk), Çevirenler: Zâkir Kadirî Ugan / Ahmet Temir, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2019, C. 1.
TAŞAĞIL, Ahmet, “Hazarlar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1998, C. 17, s. 116-120.
TEZCAN, Mehmet, “V. Yüzyılda Ermeni – Sasani Savaşları ve Ermenilere Hun Desteği”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 32, 2007, s. 183-202.
TEZCAN, Mehmet, “Türk – Gürcü İlişkileri ve İpek Yolu”, Orta Çağ’da Türk-Gürcü İlişkileri, Editörler: İbrahim Tellioğlu, Roin Kavrelişvili, Gori Devlet Eğitim Üniversitesi Basımevi, 2019, s. 188-207.
TOGAN, Zeki Velidi, “Hazarlar”, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987, C. 5, s. 397-408.
YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya, Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
YÜCEL, Muallâ Uydu, “Hazar – Gürcü İlişkileri”, Orta Çağ’da Türk-Gürcü İlişkileri, Editörler: İbrahim Tellioğlu, Roin Kavrelişvili, Gori Devlet Eğitim Üniversitesi Basımevi, 2019, s. 256-275.
ZERRİNKÛB, Abdülhüseyin – ZERRİNKÛB, Rûzbeh, Sâsânîlerin Siyasî Tarihi, Farsçadan Çeviren: Ali Hüseyin Toğay, Önsöz Yayıncılık, İstanbul, 2019.