Demokrat Parti Dönemi’nde Devletçilikten Kopuş Bağlamında Petrol Kanunu ve Amerika’nın Etkisi

19. yüzyılda petrol yataklarının keşfedilmesiyle önem kazanan petrol politikası,Osmanlı Devleti’nde “imtiyaz”lar yoluyla yürütülmüştür. Cumhuriyet Dönemi’ndeekonomik alanda “devletçi” anlayışın giderek güç kazanması, petrol politikasını daetkilemiş ve hükümetin petrol üzerindeki hakimiyetini arttırıcı düzenlemeler yapılmıştır.Benzer düzenlemeler İkinci Dünya Savaşı sürecinde de gerçekleştirilmiştir.İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’nin dış politikadaki tercihleri, yeni bir sürecinkapısını aralarken, “devletçi” anlayışın ekonomi üzerindeki hakimiyetinde gevşemelergözlenmiştir. Ekonomideki gevşeme süreci, DP’nin iktidara gelmesiyle birlikte“devletçilikten kopuş”a yönelmiştir. Devletçilikten kopuş, petrol politikasına da sirayetetmiştir. Devletin mutlak hakimiyeti altında bulunan petrol politikası, DP’nin iktidaragelmesinden sonra “liberal” akımın etkisi altına girmiştir.12 Kasım 1952’de yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararnamesi’yle petrol politikasındaliberalleşme yolunda ilk somut adım atılırken, 7 Mart 1954’te kabul edilen kanunla“devletçilikten kopuş” resmileşmiştir.DP Dönemi’nde petrol politikasında yaşanan dönüşümün incelendiği bu çalışmada,dönüşüme yol açan dinamikler irdelenmiştir. Petrol politikasındaki dönüşümde hükümetinsiyasi tercihleri kadar ABD’nin uluslararası politikalarının da etkisi olduğu sonucunavarılmıştır. Bu çalışmanın kaynakçasında arşiv belgeleri, resmî ve süreli yayınlar ile konuhakkında yazılmış telif eserler önemli yer tutmaktadırlar.

Petroleum Law in the Context of Breaking from Statism in DP Period and the Effect of America

The petroleum policy, which gained importance with the discovery of petroleum deposits in the 19th century, was carried out in the Ottoman State through “concessions”. The increasing power of the “statist” approach in the economic area in the Republican Period also affected the petroleum policy and arrangements were made to increase the government's dominance over the petrolum. Similar arrangements were made during the Second World War. Choices of Turkey in foreign policy in the aftermath of the Second World War, while has opened the door to a new process, loosening has been observed in the domination of the "statist" approach over the economy. Relaxation process in the economy, turned into a "break from statism" with DP coming to power. Breaking from statism has spread to petroleum policy too. The petroleum policy, which is under the absolute domination of the state, came under the influence of the "liberal" movement after the DP came to power. While taking the first concrete step towards liberalization in petroleum policy through the Decree of the Council of Ministers published on 12 November 1952, with the law adopted on 7 March 1954, the "break from statism" was officialized. In this study, in which the transformation in petroleum policy during the DP Period was examined, the dynamics leading to the transformation were examined. It was concluded that on the transformation in petroleum policy the political preferences of the government as well as the international policies of the USA also had an impact. In the bibliography of this study, archive documents, official and periodicals and copyrighted works on the subject have an important place.

PDF

___

İrade – Meclis-i Mahsus Evrakı
İrade – İmtiyazat ve Mukavelat Evrakı
Yıldız – Orman, Maadin ve Ziraat Nezareti Maruzatı Evrakı
C.H.F. Nizamnamesi ve Programı, T.B.M.M. Matbaası, Ankara 1931.
Resmî Cerîde
Resmî Gazete
Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi (TBMMTD)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerîdesi (TBMMZC)
Akşam,
Amme İdaresi Dergisi,
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
Cumhuriyet,
Gazi Akademik Bakış,
History Studies,
İran Çalışmaları Dergisi,
Maden Tetkik ve Arama Dergisi (MTAD),
Milliyet,
SUTAD (Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi),
Tarih Okulu Dergisi,
Yeni Ulus,
Zafer
BORATAV, Korkut, 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik, Gerçek Yayınevi, 1.Baskı, İstanbul 1974.
CERİD, Münir, Petrol Emperyalizmi, Başnur Matbaası, Ankara 1965.
DURAND, Daniel, Milletlerarası Petrol Politikası, çev. Ahmet Angın, Kitapçılık Yayınları, İstanbul 1966.
KARADAĞ, Raif Karadağ, Petrol Fırtınası, b.y.y. İstanbul 1969.
KEPENEK, Yakup – Nurhan Yentürk, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, 12.Basım, İstanbul 2001.
KURUÇ, Bilsay, Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, C.1 (1929 – 1932), Ankara 1988.
RİZVANOĞLU, Rıdvan H. Petrolün Bizim ve yakınşarkın ekonomi-sosyal bünyesi üzerindeki tesirleri, BCA, 30-1-0-0/73-465-11 (23.02.1954).
TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923 – 1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1.Baskı, İstanbul 2015.
TOKER, Metin Toker, DP’nin Altın Yılları 1950 – 1954, 1.Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara 1990.
WALLERSTEIN, Immanuel, Modern Dünya Sistemi, C.1.–2., çev. Latif Boyacı, Bakış Yayınları, İstanbul 2005.
DEMİREL, Tanel, “Demokrat Parti”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce – Liberalizm, C.7, İletişim Yayınları, 1.Baskı, İstanbul 2005, ss.480–529.
ERDOĞAN, Mustafa, “Liberalizm ve Türkiye’deki Serüveni”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce – Liberalizm, C.7, İletişim Yayınları, 1.Baskı, İstanbul 2005, ss.23–40.
“Amerika elçisinin petrol siyasetimize dair demeci”, Cumhuriyet, 06.12.1952, S.10183.
“Amerikadan istikraz”, Akşam, 19.01.1954, S.12678.
“Amerikan Yardım Heyeti Başkanı Dayton’un demeci”, Cumhuriyet, 20.02.1954, S.10619.
“Amerika’nın dış ekonomi siyaseti tesbit ediliyor”, Zafer, 11.01.1954, S.1714.
“Başvekil ve Meclis Reisi birer nutuk söylediler”, Cumhuriyet, 13.12.1930, S.2372.
“Bayar dün gece Las Vegasa hareket etti”, Milliyet, 11.02.1954, S.1352.
“Bayarın, Amerikan basınına beyanatı”, Milliyet, 19.01.1954, S.1329.
“Bayar’ın Petrol Siyasetimize dair sözleri”, Zafer, 11.02.1954, S.1772.
BELGE, Burhan, “Yabancı sermayeyi ürkütmek istiyorlar”, Zafer, 15.01.1954, S.1718.
“C.H. Partisi iktidara gelirse Petrol Kanununu yok farzedecek”, Akşam, 20.02.1954, S.12710.
“Celal Bayar Long – Beach petrol tesislerini gezdi”, Zafer, 12.02.1954, S.1773.
“Dayton’un beyanatı”, Milliyet, 20.02.1954, S.1361.
“Dünya Petrol Haberleri”, MTAD, C.42–43, 1952, ss.199–347,
ERİM, Nihat, “Petrol imtiyazı”, Yeni Ulus, 31.01.1954, S.47.
ERİM, Nihat, “Petrolde Devlet Hissesi”, Yeni Ulus, 02.02.1954, S.49.
ERTEM, Barış, “Türkiye – ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.12, S.21, 2009, ss. 377–397.
FENİK, Mümtaz Faik Fenik, “Türk petrolüne karşı C.H.P. nin baltalanması”, Zafer, 19.02.1954, S.1780.
“Halk Partisi, seçimlerde diğer partilerle işbirliğini düşünüyor”, Cumhuriyet, 27.02.1954, S.10626.
“Halk Partisi ve petrol kanunu”, Cumhuriyet, 28.01.1954, S.10596.
HAYKIR, Yavuz – Özkan Demir “6326 Sayılı Petrol Kanunu ve Demokrat Parti Dönemi Petrol Politikası”, SUTAD (Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi), C.41, Bahar 2017, ss.251–269.
HEPER, Metin, “Ekonomik ve Sosyal Gelişme Sürecinde Bürokrasi: Bir Tipoloji ve Bazı Düşünceler”, Amme İdaresi Dergisi, C.13, S.2, 1980, ss.73–77.
“Irak’ın petrol siyaseti”, Cumhuriyet, 22.03.1951, S.9566.
“İnönü dün C.H.P. nin toplantısında konuştu”, Milliyet, 14.04.1954, S.1414.
“İnönü’nün İstanbul’da ilk seçim nutku”, Akşam, 14.04.1954, S.12763.
“İşletmeler Vekili yeni petrol kanunu hakkında izahat verdi”, Milliyet, 06.01.1954, S.1316.
“İşletmeler Vekilinin Petrol Kanunu hakkında izahatı”, Milliyet, 02.03.1954, S.1371.
KUDUOĞLU, Alptuğ, “İran’da Musaddık Dönemi: 1951–1953”, İran Çalışmaları Dergisi, C.2, S.2, 2019, ss.37-62.
“Madenlerimiz yabancı etkilerden kurtulacak”, Cumhuriyet, 21 Nisan 1971, S.16786.
“Meclis dün Bayar’ın bir nutku ile açıldı”, Milliyet, 2 Kasım 1955, S.1961.
MUTUK, Mahmut Rasim, “Türkiye Petrol Hamlesi ve Dünya Petrol Durumu”, MTAD, C.44– 45, 1953, s.I–II.
ÖZER, Sevilay, “Chester Projesi’nin Hâkimiyet-i Milliye Gazetesine Yansıması”, History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı, 2010, ss.287–299.
“Petrol”, Akşam, 07.02.1954, S.12697.
“Petrol İşletme Kurumu kuruluyor”, Cumhuriyet, 07.12.1952, S.10184.
“Petrol kanunu hakkında Celâl Bayarın görüşleri”, Akşam, 11.04.1954, S.12760.
“Petrol kanunu ve Amerika”, Milliyet, 10.03.1954, S.1379.
“Petrol kanunu ve Amerikan gazeteleri”, Cumhuriyet, 10.03.1954, S.10637 . “Petrol Kanununa dair sitayişkâr neşriyat”, Zafer, 10.03.1954, S.1799.
“Petrol kaynaklarımızın işletmeye açılması”, Milliyet, 29.10.1953, S.1247.
“Petrol Politikası”, Zafer, 14.08.1950, S.359.
“Petrol politikası ve muhalefet”, Cumhuriyet, 05.12.1952, S.10182.
“Petrol siyasetimiz ve Amerika”, Cumhuriyet, 14.12.1952, S.10191.
“Petrol Tasarısı”, Akşam, 20.02.1954, S.12710.
“Petrol tasarısı”, Akşam, 27.02.1954, S.12717.
“Petrol tasarısı”, Akşam, 02.03.1954, S.12720.
“Petrol ve ortaklık”, Akşam, 08.03.1954, S.12726.
“Petrollerimizden azamî bir istifade”, Zafer, 06.01.1954, S.1709.
“Petrollerimizin işletilmesi”, Milliyet, 19.10.1953, S.1237.
“Randall Raporu”, Zafer, 25.01.1954, S.1755.
TAŞMAN, Cavat Eyüb, “Türkiye ve Petrol”, MTAD, C.8, 1937, ss.9-12.
TAŞMAN, Cevat E., “Petrolün Türkiye’de Tarihçesi”, MTAD, C.39, 1949, ss.14–22.
TEZEL, Yahya, “Birinci Büyük Millet Meclisi Anti-Emperyalist miydi? Chester Ayrıcalığı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.25, S.4, 1970, ss.287–317.
“Türk petrollarının işletilmesi teşebbüsü”, Cumhuriyet, 29.10.1953, S.10505.
“Türkiye büyük bir hamle yapmıştır”, Zafer, 13.01.1954, S.1716.
“Türkiye Devrimizin harikasıdır”, Zafer, 29.01.1954, S.1759.
“Türkiyemizde Petrol Arama Faaliyeti”, Cumhuriyet, 4 Mayıs 1958, S.12128.
“Türkiye’nin iktisadî hamlesi takdir ediliyor”, Zafer, 07.01.1954, S.1710.
“Türkiye’nin iktisadi siyaseti beyeniliyor”, Milliyet, 14.02.1953, S.995.
“Türkiye’ye iktisadî yardım arttırılıyor”, Zafer, 25.02.1954, S.1786.
YURTOĞLU, Nadir, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Politikaları (1923– 1950)”, Gazi Akademik Bakış, C.10, S.20, 2017, ss.145–168.
YURTOĞLU, Nadir, “Demokrat Parti (DP) Döneminde Türkiye’de Petrol Arama Çalışmaları ve Petrol Politikaları (1950 – 1960)”, Tarih Okulu Dergisi, S.31, Eylül 2017, ss.131–172.
“150 milyon sermayeli petrol şirketi kuruldu”, Akşam, 11.09.1954, S.12908.
BAŞGÜL, Fatih, Osmanlı Coğrafyasında Petrol Alanları, Çıkartılması, İşletilmesi, İmtiyazları ve Ekonomide Değerlendirilmesi (1876–1914), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2018.
PEKTAŞ, Şerafettin, Demokrat Parti Dönemi’nde Tarımdışı Alanlarda Çalışma Yaşamının Düzenlenmesi, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2006.
BALLIKAYA, Atilla, Muhammed Musaddık Döneminde İran’da Petrolün Millileştirilmesi ve 1953 Darbesi, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2019;
TAŞPINAR, Hakan, Amerika Birleşik Devletleri’nin Petrol Politikası – Ortadoğu Örneği – (1950–1990), (Pamukkale Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli 2009.