Memlûkler Döneminde Şâm Mahmili, Hacılar ve Menziller

İslâm dininin temel ibadetlerinden olan hac ibadeti, muayyen vakitlerde ve hususîyerlerde farzlarını yerine getirmekten ibarettir. 1250-1517 yılları arasında Mısır merkezlikurulmuş bir Türk devleti olan Memlûkler, Hicaz bölgesinin hâkimi olma sıfatıyla hacişlerinden de mesul olmuşlardır. Memlûkler devletinin kudretli sultanlarından ez-ZâhirBaybars, Mısır’dan Mekke’ye, ilk defa olmak kaydıyla, mahmil göndererek Hicaz’ın ve deMüslümanların koruyucusu olduğunu ilan etmişti. Mahmil uygulaması her ne kadardevletin temsili ile alakadar olsa, uygulanmaya başlamasından kısa bir süre sonra birrekabet unsuru haline gelmiş ve Memlûkler Devleti’nin Mısır’dan sonra ikinci büyükmerkezi olan Şâm’dan da Mekke’ye mahmil gönderilmeye başlanmıştır. Böylece, Bilâdu’şŞâm bölgesi hacılarıyla birlikte Türk, Moğol ve İranlı hacıların Hicaz’a gitmek için takipettikleri Dımaşk merkezli Şâm hac yolu, Kâhire merkezli Mısır hac güzergâhından sonra enönemli yol olmuştur. Bu çalışmada dönemin kaynakları esas alınarak Şâm mahmilininteşkilinden, mahmil törenlerinden, hac emîrliği müessesesinden, hacıların Hicaz’a olanyolculuklarında karşılaştıkları sıkıntılardan, hac yolu güzergâhlarından ve mezillerindenbahsedilecektir.

Bilad Al-Şham Mahmel During The Mamluks Period, Pilgrims Hajj Routes

The worship of hajj, which is one of the basic worship of the Islamic religion, consists of fulfilling its fard at certain times and in private places. Mamluks, a Turkish state founded in Egypt between 1250 and 1517, was also responsible for hajj organization as a ruler of the Hejaz region. Ez-Zâhir Baybars, one of the mighty sultans of the Mamluk state, declared that he was the protector of Hejaz and Muslims by sending mahmel from Egypt to Mecca for the first time. Although sending Mahmil was related to the representation of the state, it became a competitive element shortly after its first sending and it was started to send mahmel to Makkah from Damascus, the second largest center of the Mamluks State after Egypt. Thus, the Damascus centered Hajj pilgrimage route, which was followed by Turkish, Mongolian and Iranian pilgrims together with the pilgrims of Bilâdu'ş-Şâm region, became the most important route after the Cairo-based Egypt pilgrimage route. In this study, based on the sources of the period, the organization of Damascus mahmel will be explained. Also the ceremony of hajj organization, the hajj route to Mecca and the pilgrims faced during their journey to Hijaz will be tackled.

PDF

___

Ahmed er-Reşîd, Hüsnü's-Safâ ve’l-İbtihâc bi-Zikri Men Vuliye İmâreti’l-Hâcc, Thk. Leylâ ‘Abdüllâtif Ahmed, Mektebetü’l-Hânci bi-Mısr, Kâhire 1980.
Al-Ahmad, Muhammed Ali, “et-Te’sîratü’l-‘Usmâniyye ‘alâ Tarîkey el-Hacci’ş-Şâmî ve’lMısrî”, Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi, S. 3/1, 2019, s. 64-82.
'Âşûr, Sa'îd Abdu'l-Fettâh, el-Asru’l-Memâlîkî fî Mısr ve’ş-Şâm, Dâru’n-Nehdeti’l-‘Arabiyye, Kâhire 1976.
ATALAR, Münir, "Emîr-i Hac". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, S. 11, TDV Yayınları, İstanbul 1995, s. 131-133.
ATEŞ, İbrahim. "Osmanlılar Zamanında Mekke ve Medine'ye Gönderilen Para ve Hediyeler". Vakıflar Dergisi, S. 13, 1981, s. 113-170.
AYAZ, Fatih Yahya, Bahrî Memlukler Döneminde Harameyn Hizmetleri, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1998.
'Aynî, Bedreddîn Mahmûd b. Ahmed, 'İkdu'l-Cumân fî Tarîhi Ehli'z-Zamân, Thk. Muhammed Muhammed Emîn, C. 4, el-Hey’eti’l-Mısriyyeti’l-‘Amme li’l-Kitâb, Kâhire 1992.
BALCI, İsrafil, “Şam Bölgesi Fetihleri”, İslâm Tarihi ve Medeniyeti. S. 2, Siyer Yayınları, İstanbul 2018, s. 165-195.
BELAZURI, Ahmed b. Yahya. Fütûhuhu’l-Buldân, Terc. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
Berzâlî, ‘Alemuddîn Ebî Muhammed el-Kasım b. Muhammed b. Yusuf, el-Muktefî alâ Kitabi’r-Ravzateyn el-Marûf bi-Târihi’l-Berzâlî, C. 4, Thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî, Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 2006.
BUHL, Fr, “Mahmel”, İslâm Ansiklopedisi, C. 7, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1977, s. 151- 153.
BUSREVÎ, ‘Alâeddîn Alî b. Yûsuf b. Ahmed ed-Dımaşkî, Tarîhu’l-Busrevî, Thk. Ekrem Hasan el-‘Ulebî, Dâu’l-Me’mûn li’t-Turâs, Beyrut 1971.
CEZÎRÎ, 'Abdulkâdir b. Muhammed, b. 'Abdulkâdir b. Muhammed el-Ensârî, ed-Dürerü'lFerâidi'l-Munazzamati fî Ahbâri'l-Hacc, C. 2, Thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâ'îl, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Lübnan 2002.
ÇETIN, Altan, Memlûk Devletinde Askerî Teşkilât, Eren Yayıncılık, İstanbul 2007.
ÇETIN, Cemal, “Osmanlılarda Mesafe Ölçümü ve Tarihî Süreci”, Prof. Dr. Nejat Göyünç Armağanı, Ed. Hasan Bahar vd, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Konya 2013, s. 443- 466.
DI VARTHEMA, Ludovico, The travels of Ludovico di Varthema in Egypty, Syria, Arabia Deserta and Arabia Felix, in Persia, India, and Ethiopia, A. D. 1503 to 1508, Terc. John Winter Jones, Neşr. G. P. Badger, The Hakluyt Sociesty, London 1863.
EREN, Cüneyt-Yıldız, Muharrem, “Kur’an-ı Kerim ve Kitâb-ı Mukaddes’te Şuayb Aleyhisselam”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, S. 2, 2002, s. 107-132
ERKAL, Mehmet. "Hac Emîrliği (Yönetimi) ve Bununla İlgili Bazı Fıkhi Meseleler". Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 4, 2001, s. 145-161.
EROL, Burak Gani, “Memlûkler Zamanında Mısır Mahmili”, Türkiyat Mecmuası, S. 29/1, 2019, s. 45-80.
EROL, Burak Gani, “Memlûkler Zamanında Mısır Hac Güzergâhı – Kâhire’den Mekke’ye Uzanan Kutsal Yolculuk", Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 16, (Aralık 2019), s. 264-314.
EROL, Burak Gani, “Memlûk Sultanlarının Hacları”, Tarih Okulu Dergisi, S. 12/XL, Haziran 2019, s. 312-355.
Eyüp Sabrî Paşa, Mir’âtü’l-Cezîreti’l-‘Arab, Thk. Ahmed Fu’ad Mütevellî-es-Safsâfî Ahmed el-Mursî, Dâru’l-Âfaki’l-‘Arabiyye, Kahire 1999.
Eyüp Sabri Paşa, Mir'âtü'l-Haremeyn, C. 2, Haz.: Ömer Fâruk Can-F. Zehra Can, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2008.
FAHD, Bedri Muhammed, “Hacc Emîrleri Tarihi”, Diyanet İlmi Dergi, Çev. Münir Atalar, S. 33/1 1997, s. 37-72.
FÂSÎ, Takıyyüddîn, Şifâu'l-Ğarâm bi-Ahbâri'l-Beledi'l-Harâm, C. 2, Thk. Alî Ömer, Mektebetü's-Sekâfeti'd-Dîniyye, Kâhire 2008.
HALAÇOĞLU, Yusuf, “Fersah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 12, TDV Yayınları, İstanbul 1995, s. 412.
HAMIDULLAH, Muhammed, “Hz. Peygamber’in İslâm Öncesi Seyahatleri”, Terc. Abdullah Aydınlı, Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi Dergisi, S. 4, 1980, s. 327-345.
IŞIK, Emin, “Kureyş Sûresi Üzerine Bir Tefsir Denemesi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 3, 1995, s. 9-14.
İbn Battuta, Ebû 'Abdullah Muhammed et-Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, Çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013.
İbn Fehd, en-Necm Ömer, İthâfü’l-Verâ bi-Ahbâri Ümmi’l-Kurâ, C. 5, Thk. Fehîm Muhammed Şeltût, Mektebetü’l-Hâncî, Kâhire 1983.
İbn Hacer El-'Askalanî, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed, İnba'u'l-Ğumr bi Ebnai'l-'Umr, C. 4, Thk. Hasan Habeşî, el-Meclisu'l-'A'layi li'ş-Şu'ûni'l-İslamiyye, Kâhire 1969.
İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed, Bedâ'iu'z-Zuhûr fî Vakâi'i'd-Duhûr, C. 5, Thk. Muhammed Mustafâ, el-Hey'etü'l-Mısriyyeti'l-'Ammeti'l-Kutub, Kâhire 1984.
İbn Kâdı Şühbe, Takıyyüddîn, Tarihu İbn Kâdı Şühbe, C. 4, Thk. ‘Adnân Dervîş, el-Ma’hadu’l- ‘İlmi el-Fransî Li’d-Dirâseti’l-‘Arabiyye, Dımaşk 1977-1994.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’, el-Bidâye ve’n-Nihâye, C. 21, Thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin etTürkî, Hecr, Cîze 1998.
İbn Sasrâ, Muhammed b. Muhammed, ed-Dürretü’l-Mudî’e fi’d-Devleti’z-Zâhiriyye, Thk.
William M. Brinner, University of California Press, Berkeley 1963.
İbn Tolun, Şemseddîn, İ’lâmü’l-Verâ bi-men Vulliye Nâiben mine’l-Etrâk bi-Dımaşki’l-Kübrâ, C. 2, Thk, ‘Abdülazîm Hâmid Hattâb, Matba’tu Cami’ati ‘Ayni Şems, Kâhire 1973.
İbn Tolun, Şemseddîn, Müfâkehetü’l-Hillân fî Havâdisi’z-Zamân, Thk. Halil el-Mansûr, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1998.
İbnü’l-Cezerî, Şemseddîn, Havâdisü’z-Zamân ve Enbâuhu ve Vefeyâtü’l-Ekâbir ve’l-A’yân min Ebnâihi, el-Ma’rûf bi-Tarîhi İbni’l-Cezerî, C. 2, Neşr. Ömer A. Tedmürî, Mektebetü’lAsriyye, Beyrut 1998.
JOMIER, J. "Mahmel", The Encylopaedia of Islam (New Edition), C. 6, E. J. Brill, Leiden 1991, s. 44-46.
KALKAŞENDÎ, Ebû'l-'Âbbâs Ahmed b. 'Ali, Subhu'l-'Aşâ fî Sınâ'ati'l-İnşâ, C. 14, Dâru’lKutubi’l-Mısriyye, Kâhire 1922.
KELEŞ, Bahattin, "Memlûkler Döneminde İdarî Yapı”, Türkler Ansiklopedisi, C. 5, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 589-609.
KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, Abbasiler’den Osmanlılar’a Mekke-Medine Tarihi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.
MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, el-Mevâ'izü'l-İ'tibâr bi-Zikri'l-Hıtat ve'l-Asâr, C. 3, Thk. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî, Mektebetü Medbûlâ, Kâhire 1998.
MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, es-Sülûk li-Ma'rifeti'd-Düveli'l-Mülûk, C. 8, Thk. Muhammed ‘Abdu’l-Kâdir ‘Atâ, Dârü'l-Kutubi'l-‘İlmiyye, Kâhire 1997.
MAKRÎZÎ, Takiyyü'd-Dîn Ahmed b. 'Ali, ez-Zehebu'l-Mesbûk fî Zikri Men Hacce mine'lHulefâ' ve'l-Mülûk, Thk. Cemâlü'd-Dîn eş-Şeyyâl, Mektebetü't-Sekâfeti'd-Dîniyye, Bûr Sa'îd 2000.
MUTÇALI, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul 1995.
ÖĞÜT, Salim, “Hac: Hacla İlgili Fıkhî Hükümler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14, TDV Yayınları, İstanbul 1996, s. 389-397.
'Ömerî, Şehâbü'd-Dîn Ahmed b. Yahyâ, Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l-Emsâr, C. 27, Thk. Kâmil Selmân el-Cubûrî-Mehdî en-Necm, Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye, Lübnan 1971.
ÖZEL, Ahmet, “Hac (Seyahatnâmeler)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 14, TDV Yayınları, İstanbul 1996, s. 413-414.
SARIÇAM, İbrahim, “Hâşim b. Abdümenâf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 16, TDV Yayınları, İstanbul 1997, s. 405-406.
ŞEŞEN, Ramazan, Sultan Baybars ve Devri: 1260-1277, İsar Vakfı Yay., İstanbul 2009.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
Yakut el-Hamavî, Ebû ‘Abdillâh Şihâbiddîn Yakut b. ‘Abdillâh, Mu'cemu'l-Buldân, C. 5, Dâru Sâdır, Beyrut 1977.
YÛNÎNÎ, Kutbüddîn, Zeylu Mir’âti’z-Zamân, (el-Mektebetü’ş-Şâmile).
YÛNÎNÎ, Kutbüddîn, Zeylu Mir’ati’z-Zamân, C. 22, Thk. ‘Abbâs Hânî el-Cerrâh, Daru’lKutubil ‘İlmiyye, Beyrut 2013.
ZEHEBÎ, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm, C. 53, Neşr. Ömer A. Tedmûrî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1999.