Türkiye’de Şeker Sanayisi (1925-1950)

Şeker sanayisinin kurulması için ilk çalışmalar Osmanlı Devleti’nin son döneminde başlatılmış olmakla birlikte sonuçlandırılamamıştır. I. Dünya Savaşı yıllarında çekilen şeker sıkıntısı şekerin üretilmesinin önemini bir kez daha ortaya koymuştur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında şeker sanayisinin kurulmasına yönelik çalışma başlatılmış, 5 Nisan 1925 tarihinde çıkarılan kanunla şeker fabrikalarının kurulmasının önü açılmış, hemen sonrasında Alpullu ve Uşak Şeker Fabrikaları kurulmuştur. Bu fabrikaları Eskişehir ve Turhal’da açılan şeker fabrikaları izlemiştir. Şeker sanayisinin gelişmesi, üreticinin şeker pancarı üretimine yönelmesi için gerekli adımlar atılmış, üreticinin desteklenmesiyle birlikte şeker pancarı üretiminde artış kaydedilmiştir. Bu süreçte aynı zamanda yüksek olan şeker fiyatının düşürülerek tüketimin artırılmasına çalışılmıştır. Hatta yabancı uzmanlar getirilerek onların görüşlerinden de istifade edilmiştir. 6 Temmuz 1935 tarihinde kurulan Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi dört şeker fabrikasını bünyesinde toplamıştır. Gelinen noktada ülkenin şeker ihtiyacının büyük bir bölümü mevcut şeker fabrikaları ile karşılanmış, özellikle II. Dünya Savaşı yıllarında şeker sanayisinin önemi bir kez daha anlaşılmıştır. 1950 yılına kadar bu dört fabrika faaliyetini sürdürmüşse de artan nüfusla birlikte ilerleyen süreçte yeni fabrikaların açılması kaçınılmaz olmuştur. Bu çalışmada Türkiye’de şeker sanayisinin kuruluşu ve gelişimi, arşiv belgeleri, TBMM tutanakları, süreli yayınlar ve istatistiki verilere dayanılarak ele alınmıştır.

Sugar Industry in Turkey (1925-1950)

Although the first activities for the establishment of the sugar industry were started in the last period of the Ottoman State, they could not be concluded. The sugar shortage during the First World War once again demonstrated the importance of producing sugar. In the early years of the Republic, the work for the establishment of the sugar industry was initiated. With the law enacted on 5 April 1925, the way for the establishment of sugar factories was paved and immediately after this law, Alpullu and Usak Sugar Factories were established. These factories were followed by sugar factories opened in Eskisehir and Turhal. Necessary steps have been taken to develop the sugar industry and to turn the producer towards sugar beet production, and with the support of the producer, an increase has been recorded in sugar beet production. In this process, it was tried to increase the sugar consumption by decreasing the high sugar price. In fact, foreign experts were brought in and their views were also used. Founded on July 6, 1935, Sugar Factories Corporation of Turkey has incorporated the four sugar factories within its structure. At this point, most of the country's sugar need was met with the existing sugar factories; especially during the Second World War, the importance of the sugar industry was once again understood. Even though these four factories continued their activities until 1950, it was inevitable to open new factories with the increasing population. In this study, the establishment and development of the sugar industry in Turkey are discussed on the basis of archival documents, minutes of the Turkish Grand National Assembly, periodicals and statistical data.

PDF

___

Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi (BCA) Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 101.8.9.
Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 104.1.1.
Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 100.109.3
Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 100.92.11.
Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 100.92.12.
Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 90.19.19.
Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 102.46.14.
Fon Kodu: 30.18.1.2. Yer No: 1.13.21.
Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 2.9.40.
Fon Kodu: 30.10.0.0, Yer No: 181.250.15.
Fon Kodu: 490.1.0.0, Yer No: 1452.18.3.
Fon Kodu: 490.1.0.0; Yer No: 1398.635.1.
Resmî Yayınlar Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC)
(1341/1925) Devre (D.) 2, Cilt (C.) 17, İçtima Senesi (İ) 2, 94. İçtima, 5 Nisan (1926) D.2, C.21, İ.3, 45. İçtima, 5 Ocak.
(1932) D.4, C.8, İ.1, 54. İnikat, 29 Mayıs.
(1935) D.5, C.4, İ.F, 37. İnikat, 12 Haziran.
(1937) D.5, C.15, İ.2, 26. İnikat, 20 Ocak.
(1937) D.5, C.15, İ.2, 28. İnikat, 25 Ocak.
(1941) D.6, C.18, İ.2, 59. İnikat, 29 Mayıs.
(1942) D.6, C.25, İ.2, 64. İnikat, 27 Mayıs.
(1943) D.6, C.30, İ.4, 29. İnikat, 15 Ocak.
(1944) D.7, C.11, İ.1, 75. İnikat, 21 Haziran. (1946) D.7, C.22, T.2, 33. Birleşim, 6 Şubat.
(1948) D.8, C.14, T.3, 22. Birleşim, 22 Aralık
Süreli Yayınlar Akşam Ulus (1953) Türkiye’de Şeker Sanayiinin Kuruluşu, Pancar, Yıl 2, Sayı 23, s. 5-7,41.
[AYDEMİR] Şevket Süreyya (1932) Şeker İstiklâli ve 160.000 Ton Türk Şekeri, Kadro, Sayı 2, s. 5-16.
---------------------------------- (1934) Şeker Mütehassısının Raporu Ne İçin Eksiktir, Kadro, Sayı 30, s. 41-48.
ARI Hilmi (1973) Cumhuriyetin 50. Yılında Türkiye’de Pancar Tarımı, Pancar, Cumhuriyet’in 50. Yılı Özel Sayısı, s. 35-54.
BİLDİK Cemaleddin (30 Kasım 1947) Bu Seneki Şeker İstihsali 96.000 Ton Tahmin Ediliyor, Akşam. Cumhuriyet
EYÜPOĞLU A. Ceyhan (1967) Şeker Fabrikasyonun Tarihçesi ve Türkiye’den Şeker Sanayi, Kimya Mühendisliği, Yıl 6, Cilt 3, Sayı 23, s. 14-25.
GENÇOSMAN Kemal Zeki (22 Kasım 1941) “Hırsızlar Korksunlar”, Ulus.
MAĞDENLİ Zeki (1955) Türkiye Şeker Fabrikaları ve Hayvancılığımız, İktisadi Uyanış, Yıl 9, Sayı 72, s. 5, 23-24.
Mehmet Asım, (1932) Yeni Listeler Hazırlanırken, Vakit, 21 Ocak.
Şeker Yapılmasının Kısa Bir Ertekçesi (Tarihçesi)(1935) Alpullu, Sayı 1, s. 7-9.
Sait Tahsin (1935) Şeker Sanayiimiz Hakkında Rapor, Dönüm, Sayı 31, s. 324- 334.
TAŞKENT Kazım (1973) İlk Genel Müdürümüz Sayın Kazım Taşkent’in Cumhuriyet’in 50. Yılında Şeker Sanayimize Dair Hatıraları, Pancar, Cumhuriyetin 50. Yılı Özel Sayısı, s. 19-22.
TEKAND Baha (1950) Şeker Sanayii Hakkında Kısa Bir Etüd, Türk Ekonomisi, Yıl 8, Sayı 88, s. 221-224.
[YAZMAN] Aslan Tufan (1940) Şeker Sanayiimiz, İktisadi Yürüyüş, Yıl 1, Sayı 9, s. 1.
Kitaplar, Makaleler ve Tezler Türkiye Şeker Sanayii 1926-1976 Yurt Hizmetinde 50 Yıl (1977) Haz. Turhan V. VELİDEDEOĞLU vd) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Mars Matbaası, Ankara.
Türkiye Şeker Sanayii Kuruluşu-Gelişmesi-Olgunlaşması 1926’dan 1950’ye (1950) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Ankara.
Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler (2001) İkinci Takım Cilt II, Çev. Seha L. MERAY, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
AKTEPE Habil - MALKOÇ Sabri - MOLBAY İhsan (1964) Türkiye Şeker Sanayi ve Şeker Pancarı Ziraatı, Mars Matbaası, Ankara.
AVCI Sedat (1996) Türk Şeker Sanayiinin Kuruluş ve Gelişmesinde Devletin Etkisi, Coğrafya Dergisi, Sayı 4, İstanbul, s. 291-302.
BORATAV Korkut (1974) 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
------------------------ (2005) Türkiye’de İktisat Tarihi 1908-2002, İmge Yayınevi, Ankara.
ÇOLAK Melek (2004) “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye-Macaristan İktisadî İlişkileri”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl 2, Sayı 4, 2004, s. 47- 54.
ELDEM Vedat (1994) Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
ERDİNÇ Zeynep (2017) Türkiye’de Şeker Sanayinin Gelişimi ve Şeker Sanayinde İzlenen Politikalar, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilinler Dergisi, Cilt 17, Sayı 3, s. 9-26.
EROĞLU Nadir (2007) Atatürk Dönemi İktisat Politikaları (1923-1938), Marmara Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 23, Sayı 2, s. 63-73.
ERTAN Temuçin F. (2004) Atatürk Döneminde Demokrasi Üzerine Bir Polemik (Şevket Süreyya Aydemir-İsmail Hakkı Baltacıoğlu), Kebikeç, Sayı 14, s. 75-94.
EŞTÜRK Özlem (2018) “Türkiye’de Şeker Sektörünün Önemi ve Geleceği Üzerine Bir Değerlendirme”, Anadolu İktisat ve İşletme Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, s. 67-81.
GÜVEMLİ Oktay - KARAYAMAN Mehmet (2017) Uşak Şeker Fabrikasının Kuruluşu ve Gelişmesi, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı 13, s. 6-50.
HATİPOĞLU Şevket Raşit (1936) Türkiye’de Zirai Buhran, Ankara. İlhami Nafiz (2008) Şeker Sanayimiz, 1930 Sanayi Kongresi: Raporlar-KararlarZabıtlar, Ankara, s. 218-234.
KARAYAMAN Mehmet (2012) Atatürk Döneminde Şeker Sanayi ve İzlenen Politikalar, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 28, Sayı 82, s. 53-96.
------------------------------- (2010) Nuri Şeker ve Uşak Şeker Fabrikası’nın Kuruluşu, Uşak Akademi Kitabevi, Uşak.
------------------------------- (2010) Osmanlı Devleti’nde Şeker Fabrikası Kurma Teşebbüsleri, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt 25, Sayı 1, s. 297-318.
KAYAM H. Cevahir (2005) Bir “Dönüm” Politika, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Sayı 8, 2005, s. 61-91.
MERT Merter (2018) Kuruluş Yıllarında Şeker Sanayi ve Devletin Amaç Fonksiyonu, TESAM Akademi Dergisi, Cilt 5, Sayı 2, Temmuz, s. 183-247.
MUTLUAY Fahrettin (1964) Türkiye Şeker Sanayii, Mars Matbaası, Ankara.
ÖZEL Salih (2007) Türkiye Şeker Sanayi Dünü Bugünü Yarını, Pankobirlik, Ankara.
POLATOĞLU Mehmet Gökhan (2017) Cumhuriyet Dönemi’nde Türk Şeker Sanayisinin Kurulması, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara.
SARAL Emre (2016) Türkiye-Macaristan İlişkileri (1920-1945), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
SEÇKİN Rafet (2019) Belgelerle T.C.’nin İlk 15 Yılı ve Alpullu Şeker Fabrikası, Ceren Yayıncılık, Edirne.
SUVLA Refii Şükrü (1941) Bugünkü Harp Karşısında Dünyada ve Türkiye’de Şeker Meselesi, İktisat Fakültesi Mecmuasından Ayrı Basım, İstanbul.
ŞİMŞEK Gül (2018) Şeker Fabrikalarının Ekonomik ve Sosyal Etkileri: Erzurum Şeker Fabrikası Örneği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 11, Sayı 60, s. 1136-1152.
TEKELİ İlhan - İLKİN Selim (1998) Devletçilik Dönemi Tarım Politikaları: (Modernleşme Çabaları), Türkiye’de Tarımsal Yapılar (1923-2000), (Derleyenler: Şevket Pamuk, Zafer Toprak), Yurt Yayınları, Ankara, s. 37- 89.
--------------------------------------- (2009) Uygulamaya Geçerken Türkiye’de Devletçiliğin Oluşumu, Bilge Kültür Sanat Yayını, İstanbul.
TEKELİ Sait Tahsin (1964) Şeker Sanayiinin Millet İktisadımızdaki Yeri ve Önemi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara.
VELDET Turan (1958) 30. Yılında Türkiye’de Şeker Sanayii, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Ankara.
YAKUT Kemal - OBUZ Ömer (2019) II. Meşrutiyet ve Millî Mücadele Dönemlerinde Ekonomik Yapı, Türkiye Cumhuriyeti İktisat Tarihi, (Editor: Süleyman Yaşar ve Kemal Yakut), Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir, s. 2-32.
ZEYTİNOĞLU Erol (1964) Türkiye Şeker Endüstrisi (Pancar Yönünden Ziraatı ve Ekonomisi), İstanbul.