27 Mayıs Darbesi Sonrasında Eski Demokrat Partililerin Demokrasi Arayışlarına Bir Örnek: Bizim Ev Kulübü

İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan dış siyasi gelişmeler ve şartların zorlamasıyla oluşan ekonomik ve toplumsal kaygılar, Türkiye’de çok partili hayatı zorunlu kıldı. Bu süreçte Türk siyasi tarihinin en önemli gelişmelerinden biri, 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’nin (DP) kuruluşu oldu. 1950 seçimleriyle iktidara gelmeyi başaran ve tek parti idaresine son veren DP, 27 Mayıs 1960 askerî darbesinden sonra kapatıldı. Başta Cumhurbaşkanı Celal Bayar ve Başbakan Adnan Menderes olmak üzere hükümet üyeleri ve milletvekilleri tutuklanarak vatana ihanet, anayasayı ihlâl, Türk halkını iç savaşa sürüklemek gibi suçlarla itham edilip Yassıada’da yargılandı. Mahkeme, Bayar dâhil on beş DP üyesini ölüm cezasına çarptırdı. Fakat bunlardan sadece Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu’nun idamları Milli Birlik Komitesi tarafından onaylanırken, Bayar’ın cezası müebbet hapse çevrildi. Kayseri Cezaevi’nde kalan Bayar, sağlık problemleri sebebiyle 1963 yılında altı aylığına tahliye oldu. Bu süreçte Ankara Hastanesi’nde gözetim altında kalan Bayar, tekrar Kayseri Cezaevi’ne gönderildi. Ancak yeniden sağlık sorunları yaşayan Bayar, hakkında verilen adli tıp raporuyla dönemin Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından affedildi. 7 Kasım 1964’de tahliye olan Bayar, bundan sonra eski DP’lilerin siyasi haklarının geri verilmesi için mücadele etti. Bu arada müebbet hapse mahkûm olan diğer DP’lilerin de 8 Ağustos 1966’da çıkarılan Af Kanunu ile tahliyeleri, mesleklerini yapabilmeleri ve memuriyete dönmeleri sağlandı. Eski DP’liler özgürlüklerine kavuşmalarının ardından birbirleriyle bağlantılarını kesmemişlerdi. Ayrıca siyasi haklarına yeniden kavuşabilmeleri için yine Bayar’la birlikte harekete geçtiler. Bu amaçla Bayar ve arkadaşları, “Bizim Ev” adlı kulübü kurdular. Kulübün İstanbul, Ankara, Adana, Bursa, Samsun ve Trabzon gibi şehirlerde şubeleri açıldı. Bayar’ın “Bizim Ev Kulübü politika ile meşgul değildir” sözüyle nitelendirdiği kulüp, DP’lilerin buluşma yeri haline geldi. Birçok ilde açılışı yapılan kulüp sadece DP’lileri değil verdiği yemek ve balolarla siyaset dünyasını da bir araya getirdi. Bizim Ev Kulüpleri demokrasi arayışı içindeki eski DP’lilerin siyasi haklarının geri verilmesine yönelik isteklerini dile getirme ve aynı zamanda “siyasi af” konusunu gündemde tutma, basının ilgisini ve siyasi liderlerin dikkatini çekme noktasında önemli bir yere sahip oldu. Bu çalışmanın amacı; ilk şubesi 1967 yılında kurulan ve 1970’li yılların ortalarına kadar faaliyetlerini devam ettiren Bizim Ev Kulüplerinin çalışmalarını ve Türk siyasetine etkilerini belirlemektir.

An Example for the Search of Democracy of the Former Members of the Supressed Democrat Party in the Aftermath of 27 May 1960 Coup: “Our Home” Club

The foreign political developments experienced in the aftermath of the World War II and the economic and social concerns formed by straining every nerve entailed the multiparty life in Turkey. In this process, one of the most important developments in Turkish political history was the establishment of the Democrat Party (DP) on 7 January 7 1946. DP, which managed to come to power with the elections in 1950 and ended the single party administration, was closed after the military coup of 27 May 1960. Government members and deputies, especially President Celal Bayar and Prime Minister Adnan Menderes, were arrested and charged with crimes such as treason, violation of the Constitution, and dragging the Turkish people to civil war, and tried in Yassıada. The court sentenced fifteen DP members, including Celal Bayar, to death. However, while the executions of only Adnan Menderes, Hasan Polatkan and Fatin Rüştü Zorlu were approved by the National Unity Committee, Bayar's sentence was turned into a life sentence. Bayar, who remained in Kayseri Prison, was released for six months in 1963 due to health problems. Bayar, who was under surveillance at Ankara Hospital in this process, was sent to Kayseri Prison again. However, Bayar, who had health problems again, was forgiven by the President of the period, Cevdet Sunay, with his forensic report. Bayar, who was released on 7 November 7 1964, then struggled to restore the political rights of former DP members. Meanwhile, other DP members, who were sentenced to life imprisonment, were allowed to be released, do their jobs and return to the civil service with the Amnesty Law issued on 8 August 8 1966. The former DP members did not disconnect from each other after they had gained their freedom. They also took action together with Bayar to regain their political rights. For this purpose, Bayar and his friends founded the club called "Our Home". The club had branches in cities such as Istanbul, Ankara, Adana, Bursa, Samsun and Trabzon. The club, which Bayar described as "‘Our Home’ Club is not busy with politics", has become the meeting place of former DP members. The club, which was opened in many provinces, brought together not only former DP members, but also the world of politics with the meals and balls it organised. Our Home Clubs have played an important role in expressing the desire of former DP members seeking democracy to restore their political rights and at the same time keeping the issue of “political amnesty” on the agenda, attracting the attention of media and the attention of political leaders. The aim of this study is to determine the practices of ‘Our Home’ Clubs, whose first branch was established in 1967 and continued their activities until mid-1970s, and their effects on Turkish politics.

___

  • T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) 030.11.1/320.29.3.
  • Millet Meclisi Tutanak Dergisi (1962) Cilt IV, 3 Mart.
  • Gazete ve Dergiler Akis
  • Akşam
  • Cumhuriyet
  • Milliyet
  • Vatandaş
  • Kitaplar, Makaleler ve Tezler Bizim Ev Kulübü Tüzüğü (1967) İstanbul.
  • Middle East Record (1973) Vol. 4, 1968, Editor: Daniel DISHON, Israel Universities Press, Jerusalem.
  • AHMAD Feroz (1994) Demokrasi Sürecinde Türkiye 1945-1980, Hil Yayınları, İstanbul.
  • ARCAYÜREK Cüneyt (1992) Demirel Dönemi 12 Mart Darbesi (1965-1971), Bilgi Yayınevi, İstanbul.
  • BELER Beliğ (1978) Politikada 30 Yıl (Yassıada ve Balmumcu Hatıraları, Bayar - Demirel Anlaşmazlığı), Tifset Tesisleri, İzmir.
  • BİLGİÇ Sadettin (2002) Hatıralar, Boğaziçi Yayınları, Ankara.
  • BURÇAK Rıfkı Salim - SARISÖZEN R. Güner (1997) Demokrat Parti’nin Politika Hayatına Yeniden Girişi, Demokratlar Kulübü Yayınları, Ankara.
  • ÇAVUŞOĞLU Hüseyin (2005) Türk Siyasal Yaşamında Demokratik Parti (1970- 1980), DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir.
  • DEMİR Yeşim (2006) Albay Talat Aydemir’in Darbe Girişimleri, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), Cilt 5, Sayı 12, s. 155–171.
  • DİLLİGİL Turhan (1982) Tarihi Buluşma, 100. Yaşında Celal Bayar’a Armağan, Tercüman Yay. İstanbul.
  • ERTEM Barış (2016) Türk Siyasetinde Asker-Sivil İlişkileri (1960-1971), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 16, Nisan, s. 132-149.
  • KELEŞ BELEN Nezahat (1994) Türkiye’ye Damgasını Vuran Bir Dönem, Bir Olay, Bir Yaşam Dr. Baha Akşit (Demokrat Parti Dönemi Yassıada Mahkemeleri ve Yassıada Sonrası), Turgut Yayıncılık, İzmir.
  • TEMİZGÜNEY Firdes (2019) Üç Devirde Bir Muhalif Fuat Arna, Hitabevi Yayınları, Ankara.
  • TURGUT Mehmet (1990) Siyasetten Portreler, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
  • YALANSIZ Nedim (2012) 27 Mayıs Darbesi Sonrası Celal Bayar ve Eski Demokrat Partililerin Türk Siyasi Hayatına Etkileri, Turkish Studies, Cilt 7, Sayı 3, s. 2585-2598.
  • YILMAZ Erdal (2017) Türk Siyasî Tarihinde Askerî Müdahalelere Bir Örnek: Demokrat Partililere Siyasî Haklarının İadesi Meselesi ve 14-21 Mayıs 1969 Buhranı, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Cilt 16, Sayı 32 (2), s. 21-64.
  • ZÜRCHER Erik Jan (2005) Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul.