Türk İktisadi Devlet Teşekküllerinde Muhasebe ve Denetim: Cumhuriyet’ten Günümüze Tespitler ve Değerlendirmeler

CAN, Ahmet Vecdi; KATANALP, Bilge, Türk İktisadi Devlet Teşekküllerinde Muhasebe ve Denetim: Cumhuriyet’ten Günümüze Tespitler ve Değerlendirmeler, CTAD, Yıl 18, Sayı 35 (Bahar 2022), s. 205 - 231. Muhasebe ve denetim tarihi alanında yapılan bu çalışmada 1930’lar Türkiye’si İktisadi Devlet Teşekkülleri (İDT) üzerinden inceleme konusu yapılmıştır; zira, 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda, çok az sayıda işletme “çift yanlı kayıt yöntemi”ni uyguluyordu. Bu yöntemi bilen muhasebeci sayısı ise yok denecek kadar azdı. Cumhuriyeti kuran Atatürk ve arkadaşları, 1930’lu yılların başında bu bilinçle bir sanayi kongresi düzenlediler. Devlet sermayesi ile ülkenin çeşitli bölgelerinde yapılacak sanayi yatırımı konularını saptadılar ancak az sayıda işletme tahsili yapmış genç kadroya ve az sayıda mühendise sahiptiler. Bu nedenle Almanya ve gelişmiş Batı ülkelerinden 150 dolayında işletme mühendisi Türkiye’ye davet edildi. Çoğunluğu Alman uzmanların yol gösterici katkıları ile iki bankanın holding görevini üstlendiği bir alt yapı çerçevesinde elli dolayında, Orta Doğu’nun en büyük sanayi ve ticari kuruluşları 1934-1939 yılları arasında tamamlanarak faaliyete geçirildi. Ancak daha önce hazırlık yapılıp kadrolar oluşturulmadığından, süreç içerisinde bu kuruluşların denetimi sorunu ile karşılaşıldı. Bu amaçla İDT’lerinde Murakabe Heyeti (denetim grubu) adı ile bir denetim organı oluşturuldu (1938-39). II. Dünya Savaşı dolayısıyla Alman uzmanlar ülkelerine dönmeye başladıklarında, Türk uzmanlar bu denetim organını geliştirme çabası içinde oldular. Alman uzmanların yatırım sürecindeki aktiviteleri ve raporları çerçevesinde bıraktıkları işletme denetimi kültürünü uygulamaya koydular. Yine Alman ekolü doğrultusunda tek tip mali tablo ve konsolide mali tablo düzenlemeye gayret ettiler. Bu uğraşlar zamanın ileri düzeyde muhasebe anlayışına uygundu. Ancak yaşanan iki önemli olay bu gelişmeleri durdurdu. Bunlardan ilki bu yöndeki çabaların başında olan Atatürk’ün 1938 yılındaki vefatıydı. İkincisi de İkinci Dünya Harbi nedeni ile Türkiye’nin ekonomik kısıtlamalar içine girmiş olmasıydı. Bu nedenlerle İktisadi Devlet Teşekküllerinin gelişmesi yavaşladı ve durdu. 1950 yılına gelindiğinde Türkiye’de liberal iktisat politikaları uygulanmaya başlandı. İDT’nin ekonomideki ağırlığı %50 dolayında iken bu oran takip eden süreçte liberalleşmenin de etkisiyle düşüyordu. Fakat 1960 sonrası yönetimi, ülkede temel ürünleri üreten ve büyük alt yapı yatırımlarına sahip olan İDT ile yeniden ilgilenmeye başladı. Bu amaçla İDT’lerini yeniden düzenleme komisyonu kuruldu (1967). Bu komisyon, 1967-71 yılları arasında çok önemli çalışmalar yaptı ve Türkiye’de ilk kez İDT’de tekdüzen hesap planı uygulamaya başladı. 1938-39 ve 1964-71 yıllarındaki bu çağdaş muhasebe uygulamaları, 1923 yılından, tekdüzen hesap planının Türkiye genelinde uygulanmaya başlandığı 1992 yılına kadar geçen yetmiş yıllık süre içinde, Türk muhasebe düşüncesinin iki parlak dönemi oldu. Bu gelişmişlik hem muhasebe uygulamalarında ve hem de işletme denetimi uygulamalarında kendini gösterdi. Sözü edilen bu dönemler, Türk muhasebe tarihçilerinin sürekli olarak ilgilendikleri ve araştırdıkları iki kısa dönem olarak her zaman dikkati çekmiştir. Bu çalışmada bu iki dönem üzerinde ayrıntılı olarak durulmuş, bazı önemli tespit ve değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Accounting and Auditing in Turkish Public Economic Enterprises: Assessment and Evaluation from the Foundation of the Republic to Present

CAN, Ahmet Vecdi; KATANALP, Bilge, Accounting and Auditing in Turkish Public Economic Enterprises: Assessment and Evaluation from the Foundation of the Republic to Present, CTAD, Year 18, Issue 35 (Spring 2022), pp. 205 - 231. This study examines the history of accounting and auditing in Turkish Public Economic Enterprises (PEE) beginning from the 1930s. For after the foundation of the Republic of Turkey in 1923, very few businesses were applying the “double-entry” bookkeeping method. Accountants, who knew this method, were almost non-existent. In awareness of this deficiency, Atatürk and his friends, who founded the Republic, organized an industrial congress in the early 1930s. They identified the issues of state capital and industrial investment in various parts of the country, however, only a small number of young staff with business education and a few engineers were to be found. Thus, approximately 150 operating engineers were invited to Turkey from Germany and other developed western countries. Circa fifty of the largest industrial and commercial establishments in the Middle East were put into operation in 1934-1939 within the groundwork, where two banks assumed the holding duties, mostly with the guidance of German experts. But given the lack of preparation and professional staff, the problem of auditing these structures proved being problematic during the process. To this end, an auditing body had been established under the name of Auditing Committee (audit group) in PEE (1938-39). When the German experts started to return to their country due to World War II, Turkish experts tried to develop this auditing body. They put into practice the culture of business auditing, which German experts left behind during their investment activities and reports. They also tried to create uniform financial statements, and consolidated financial statements in line with the German school. These efforts were in accordance with the advanced accounting understanding of the time. However, two important events held up these developments. First was the death of Atatürk in 1938, who was the pioneer of these efforts. Second, Turkey was economically restricted because of the Second World War. For these reasons, the development of Public Economic Enterprises had slowed down and then stopped. Liberal economic policy practices in Turkey started off in 1950. While the weight of PEE in the economy had been around 50%, this rate decreased in the following period with the effect of liberalization. However, the post 1960 administration began to re-engage PEE, which produced major products in the country, and had large infrastructure investments. So, a commission for reorganizing PEEs was established (in 1967). This commission did very important work in the years 1967-71 and for the first time, the PEEs began to implement the uniform chart of accounts in Turkey. During the seventy-year period from 1923 to 1992, when the uniform chart of accounts started to be implemented, the Turkish accounting thought experienced two bright periods, 1938-39 and 1964-71. This progressiveness was evident in both accounting and business auditing practices. These two periods have always attracted attention as the two short periods that Turkish accounting historians are constantly researching. This study delves into these periods in detail, and offers some important assessments and deliberations.

PDF

___

(1938) The Official Gazette (Resmi Gazete), No. 3950.
(1964) The Official Gazette (Resmi Gazete), No. 11662.
(1970) State Economic Enterprises Reorganization Commission(İktisadi Devlet Teşekkülleri Yeniden Düzenleme Komisyonu) Muhasebe Usullerinin Islahı ve Tekdüzen Haline Getirilmesi. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
(1977) State Planning Organization (Devlet Planlama Teşkilatı) Tekdüzen Muhasebe Sistemi ve İşletme Bütçesi (Kd 381). Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı.
(2013) Hükûmetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri, Cilt 2: 22 Nisan 1950 –20 Kasım 1961, Haz. İrfan NEZİROĞLU – Tuncer YILMAZ, TBMM Basımevi, Ankara.
AKDOĞU Serpil Kahraman (2014) 1929 Krizi Sonrasında Türkiye Ekonomisinde İktisat Politikası Arayışları: İktisadi Devletçilik. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, Volume 12, Issue 22, pp. 348 – 365.
AKTAN Okan H. (1998) Atatürk’ün Ekonomi Politikası: Ulusal Bağımsızlık ve Ekonomik Bağımsızlık,. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cumhuriyetimizin 75. Yılı Özel Sayısı, pp. 29-36.
ARIKAN Yahya (2006) Meslekte Vizyon ve Dünya Muhasebe Kongresi. Mali Çözüm, Issue 77, pp.11-19.
ASLAN Muhsin (2015) Tarihsel Süreç İçerisinde Türkiye'de Kullanılan Muhasebe Sistemleri ve İktisadi Devlet Teşekkülleri Üzerinden Örnekler, Unpublished PhD Thesis, Çanakkale, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi S.B.E. İşletme.
--------------------- (2018) Cumhuriyet'in Muhasebe Düşüncesinde İkinci Evre: Liberal İktisat Politikalarını Uygulama Dönemi (1950-1980), Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Issue 14, pp. 157 - 201.
-------------------- (2019) Cumhuriyet’in Büyük Sanayi Hamlesi Olan İktisadi Devlet Teşekkülleri Ile Muhasebe Düşüncesinde Yaşanan Büyük Değişim, XX. Türkiye Muhasebe Kongresi (5-6 Ekim 2018-İstanbul). 2,. TÜRMOB, Ankara, pp. 1459-1487
AYSAN Mustafa (1978) İktisati Devlet Teşekküllerinin Yeniden Düzenlenmesi, Sermet Matbaası, İstanbul.
AYTEMUR Janset Özen (2010) Türkiyede Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri: Sümerbank (1930 - 1945), Libra Kitap ve Yayıncılık, İstanbul,
BORATAV Korkut (1982) Türkiye’de Devletçilik, Savaş Yayınevi, Ankara.
------------------------- (2003) Türkiye İktisat Tarihi, Imge Yayınevi, Ankara.
GATES Sandra - BURKE Megan - HUMPHREYS John (2021) The hidden History of Benjamin Montgomery: Slave, manager, and accountant, Accounting History, Volume 27, Issue 1, pp. 24-40.
GÜL Osman Kubilay (2011) Bir İktisadi Devletçilik Teşebbüsü Olarak Süngercilik Türk Anonim Şirketi ve Ahmet Hamdi Başar, Zeitschrift für die Welt der Türken, Volume 3, Issue 3, pp. 245-255.
GÜVEMLI Batuhan - ASLAN Muhsin (2019) Ticaret Ortaokulları ve Ticaret Liselerinin Cumhuriyetin İlk Kırk Yılındaki Gelişimi (1923 -1959). XXXVIII. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu (19-23 Nisan 2019). Pamukkale / Denizli, pp. 63-78.
GÜVEMLI Batuhan (2006) Development of Accounting Thought From the Ottoman Empire to the Turkish Republic, Journal of Financial Analyze, Special issue, pp. 1-16.
GÜVEMLI Oktay (2001) Türk Devletleri Muhasebe Tarihi - Cumhuriyet Dönemi XX.Yüzyıl, Cilt 4, Proje Danış A.Ş., İstanbul.
----------------------- (2003) İktisadi ve Ticari İlimler Akademileri Tarihi., Avcıol Basım Yayın, İstanbul.
---------------------- (2018) Türkiye Muhasebe Mesleğinde Yüz Elli Yıllık Büyük Yalnızlık (1839 – 1989), Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Issue 14, pp. 23-63.
IKIN Catherine - JOHNS Leanne - HAYES Colleen (2012) Field, capital and habitus: An oral history of women in accounting in Australia during World War II, Accounting History, Volume 17, Issue 2, pp. 175-192.
KAÇAR Mustafa (2004) Osmanlılarda Askerî Teknik Eğitim. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Volume 2, Issue 4, pp. 455-469. ORAN Jale - GÜVEMLI Batuhan - ASLAN Muhsin (2018) Orta Doğu Muhasebe Tarihinde Batılılaşma Süreci: Osmanlı ve Cumhuriyet Uygulamaları (1839-2011).
ASLAN Muhsin, H. Ç. Köterin (Dü) içinde, Orta Doğu Muhasebe Tarihi (MÖ 3000 - MS 2000), T.C. Sayıştay Başkanlığı, Ankara, pp. 655-920.
QUINN Martin - JACKSON William (2014) Accounting for war risk costs: management accounting change at Guinness during the First World War, Accounting History Review, Volume 24, Issue 2-3, pp. 191-209.
SÜREYYA Asım (1950) Bilanço ve Bilanço Tetkikleri, Cumhuriyet Mabtaası, İstanbul.
ŞAHINBAŞ Süleyman (1938) Ticari ve Sınai Muhasebe Bilgileri, Bursa Yeni Basımevi, Bursa.
TEKELI İlhan - İLKIN Selim (1992) Dr. Max Von der Porten’in Türkiye’deki Çalışmaları ve İktisadi Devlet Teşekkülleri Sisteminin Oluşumu, Friedrich Ebert Vakfı, İstanbul.
WALKER Stephen P. (2017) Accountants and the Pursuit of the National Interest: A Study of Role Conflict during the First World War, Critical Perspectives on Accounting, Issue 47, pp. 8-25.