JEOPOLİTİK VE STRATEJİK AÇIDAN TÜRK BOĞAZLARI VE ÇANAKKALE MUHAREBELERİ

Denizaşırı ticaretin başlamasından bu yana dünyanın önemli geçiş noktalarından biri olan Türk Boğazları sadece bu toprakların değil, çevre bölgelerde oluşan devletlerin ve büyük güçlerin tarihlerinin ve politikalarının şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Türk topraklarının ve özellikle de Türk Boğazlarının jeopolitik önemi 1914-1918 yılları arasında uluslararası krizlerde ve bu krizlere üretilen çözüm önerileri ve inşa edilmeye çalışılan yeni düzende oldukça büyük olmuştur. 100. yılını geride bırakmaya hazırlanan Çanakkale Savaşlarına da bu çerçevede bakmak gerekmektedir. Zira Çanakkale Muharebeleri, sadece Birinci Dünya Savaşında açılmış cephelerden biri değil, aynı zamanda XIXuncu yüzyıl diplomasisinin önemli sorunlarından biri olan Şark Meselesi ne çözüm bulma ve Büyük Oyun a son verme arayışlarının sonucudur. Ratzel, Mackinder, Spykman ve bunlar gibi teorisyenler tarafından ortaya konulan jeopolitik yaklaşımlar çerçevesinde büyük güçlerin aralarında yaşadıkları rekabet ve bu güçlerin dünya üzerinde etki alanları tanımlanırken Türk Boğazlarına yönelik stratejik hedeflerinin tahlil edilmesi, iktisadi, siyasi, askerî ve stratejik açıdan Çanakkale Harekâtının arka planının irdelenmesi gerekmektedir. Birbirinden ilginç ve iç içe geçmiş birtakım stratejik hedeflerle açıldığını gördüğümüz Çanakkale Cephesi karşısında imparatorluk Türkiyesi bir taraftan askerî baskıları kendisinden umulmayan bir şekilde gösterdiği başarı ile geçersiz kılmış, savaş sonrasında da Boğazlarla ilgili uluslararası anlaşmaları feshederek yüklenimlerden kurtulmaya ve bu coğrafyaya siyaseten doğrudan hâkim olmaya çaba göstermiştir.

TURKISH STRAITS IN GEOPOLITICAL AND STRATEGIC TERMS, AND THE ÇANAKKALE BATTLES

The Turkish Straits, which have become one of the most important passage points in the world since the beginning of the overseas trade, have played an important role in shaping the history and policies of not only Turkey but also the states in the surrounding areas and the great powers. The geopolitical significance of Turkish territories and particularly the Turkish Straits considerably increased between 1914 and 1918 during the international crises, during the efforts to settle these crises and during the period where a new order was tried to be established. It would be proper to assess the Çanakkale battles, which left their 100 th anniversary behind, within this framework. Çanakkale was not only one of the fronts of the First World War, but this campaign was also the result of the efforts to settle the Eastern Questionthat was one of the important problems of the 19thcentury diplomacy and to end the Great Game . When the competition among the great powers and the influence of these powers on the world are defined within the frame of the geopolitical approaches that were outlined by the theorists such as Ratzel, Mackinder and Spykman, background of the Çanakkale campaign should be examined in economic, political, military and strategic terms in order to analyze their strategic objectives for the Turkish straits. In the Çanakkale front that was opened with some interesting and intertwined aims, Turkey surprisingly managed to eliminate the military pressures. In the port-war period, she cancelled the international conventions regarding the Straits, and thus tried to get rid of her liabilities and to be influential in her geography in political terms.

PDF

___

Arşiv Belgeleri
BOA; Hariciye Gelen Hususi No.: 1892 Dosya No.: 311405. BOA; Hariciye Gelen Hususi No.: 112 Dosya No.: 312202. BOA; HR (Hariciye), Hukuk Müşavirliği İstişare Odası, Dosya No.: 25. BOA; Tarih:18 Za. 1332, Dosya No.: 2, Gömlek No.: 8, Fon Kodu: DH. EUM. KLU (Kalem-i Umumiye). BOA; Tarih:14. 02. 1322 (Hicri), Dosya No.: 2, Gömlek: 48, Fon Kodu: DH. EUM. 3. Şb. BOA; Tarih; 29 Ca. 1333 (Hicri) Fon Kodu: Dâhiliye. Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti. DH. EUM. VRK. Dosya No.: 25, Gömlek No.: 8. BOA; Tarih:08. B. 1333 (Hicri), Dosya No.: 53, Gömlek No.: 75, Fon Kodu: DH. ŞFR. BOA; Tarih:01 Ra. 1333, Dosya No.: 49, Gömlek No.: 46, Fon Kodu: DH. ŞFR.
Kitap ve Makaleler
ADAMOW, E. (1927); Anadolunun Taksimi, Çeviren: Hüseyin Rahmi, İstanbul.
BAYUR, Yusuf Hikmet (1943); Boğazlar Sorununun Bir Evresi, Belleten, C 7, S 28, Ankara.
................(1991); Türk İnkılabı Tarihi, C II, Kısım III, Ankara. BİLSEL, Cemil (1933); Lozan, C 1, İstanbul.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi (1970); I. Cilt, Genelkurmay Harp Tarihi Bşk.lığı, Ankara.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi (1993); V. Cilt, Çanakkale Cephesi Harekâtı, I. Kitap (Haziran 1914-25 Nisan 1915), T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Ankara.
Cemal Paşa (1959); Hatıralar, İstanbul.
DEFAY, Alexardre (2005); Jeopolitik, Çeviren: İsmail YERGUZ, Dost Yayınevi, Ankara
DE LAPRADELLE (1930); Constantinople Et Les Detroits, Livre Premier, Documents Secrets, C I, Paris.
DENNISTON, Robin (1998); Churchillin Gizli Savaşı, Diplomatik Yazışmalar, İngiliz Dışişleri Bakanlığı ve Türkiye 1942-1944, Çeviren: Sinan GÜRTUNA, İstanbul.
ERKİN, Feridun Cemal (1968); Türk Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Ankara.
ESENKAYA, Ahmet (2003); Türk Basınında Çanakkale Muharebeleri (3 Kasım 1914-Şubat 1916), HÜ Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
FROMKIN, David (1994); Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı (1914-1922), Çeviren: Mehmet HARMANCI, Sabah Yayınları, İstanbul.
GRAVES, P.Philip (1999); İngilizler ve Türkler (1789-1939) Çeviren: Y. TEZKAN, Ankara.
GOOCH, G.P.-Temperley H. (1926-1938); British Document on the Origin of the War 1899-1914, X. Cilt, No.320, London.
HAMILTON, Ian (Akdeniz Seferî Kuvvetler Başkomutanı) (1972); Gelibolu Günlüğü, Çeviren: Osman ÖNDER, Hürriyet Yayınları, İstanbul.
HART, B.H. Liddel (2002); Strateji. Dolaylı Tutum, Çeviri: Cemal ENGİNSOY, ASAM, Ankara.
HATİPOĞLU, M.Murat (1988); Yunanistandaki Gelişmeler Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-1922), TKA Enstitüsü Yayınları, Ankara.
HOWARD, H.N. (1966); The Partition of Turkey, A Diplomatic History 1913-1923, New York, Howard Ferting.
İLHAN, Suat (1999); Dünya Yeniden Kuruluyor. Jeopolitik Jeokültür Tartışmaları, Ötüken Yayınları, İstanbul.
............... (1989); Jeopolitik Duyarlılık, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
İNAN, Yüksel (1995); Türk Boğazlarının Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara.
KURAT, Akdes Nimet (1970); Türkiye ve Rusya, AÜ DTCF Yay., Ankara.
KURTCEPHE İsrafil (1995); Türk-İtalyan İlişkileri (1911-1916), TTK Yayınları, Ankara.
McLOUGHLIN, Redmond (1978); Yavuzun Kaçışı, Çeviren: Nejat DOLAY, İstanbul.
MOOREHEAD, Alan (1972); Çanakkale Geçilmez, Çeviren: Günay SALMAN, Milliyet Yayınları, İstanbul.
OGLANDER, General C.F. Aspinall; Büyük Harbin Tarihi: Çanakkale Gelibolu Askerî Harekâtı, I. Cilt, Çeviren: Metin MARTI.
Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I (2005); Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
ÖZCAN, Azmi (2008); Türk Boğazları ve Rus Politikası, Çanakkale Tarihi III, Hazırlayan: Mustafa DEMİR, Değişim Yayınları, İstanbul.
PALMER, Alan; Osmanlı İmparatorluğu Bir Çöküşün Yeni Tarihi: Son Üç Yüzyıl, Çev. Belkıs Çorakçı DİŞBUDAK, İstanbul 1993.
Rauf Ahmet-Ragıb Raif (1334); Boğazlar Meselesi, Hariciye Nezareti, İstanbul.
RHODES, James R. (1965); Gelibolu Harekâtı, Çeviren: Haluk V. SALTIKGİL, Belge, İstanbul.
SANDERS, Liman von (2006); Türkiyede Beş Sene, Bir Alman Paşanın Çanakkale ve Filistin Hatıraları, Askerî Tarih Encümeninin Cevaplarıyla, Yeditepe Yayını, İstanbul.
STEEL, N.-HART, P. (1997); Gelibolu Yenilgisinin Destanı, Çeviren: M. HARMANCI, İstanbul.
SPROUT, Margaret Tutle (2003); Modern Stratejilerin Yaratıcıları, Çeviren: Demirhan ERDEM, Çiğdem ERDEM, Gülçin ÜLGEZEN, ASAM, Ankara.
ŞİMŞİR, Bilal (1989), Ege Sorunu Belgeler, C 1 (1912-1913), Ankara.
TEZKAN, Yılmaz - TAŞAR, M. Murat (2002); Dünden Bugüne Jeopolitik, Ülke Kitapları, İstanbul.
TOYNBEE, Arnold (1971); Türkiye - Bir Devletin Yeniden Doğuşu, Çeviren: K. YARGICI, İstanbul.
TUKİN, Cemal (1947); Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi, İÜ Ed. Fak. Yay, İstanbul.
TÜRKGELDİ, Ali Fuat (1987); Görüp İşittiklerim, TTK, Ankara. VALÍ, A. French (1972); The Turkish Straits and NATO, Stanford, California.
VURAL, H. Vural (1981); Dünya Dengesine Tesir Eden Jeopolitik Kavramlar, Görüşler ve Türkiye, Kemal Matbaası, İstanbul.