XIV. ve XV. Yüzyıl Divanlarında Tasavvuf

İslam’ın mistik yorumu olan tasavvuf, zaman sürecinde şiir ile etkileşim içine girmiştir. Sûfilerin manevî âlemde yahut ruhanî yolculukta görüp yaşadıklarını anlatmak istemeleri, mecazlara dayanan tasavvufî şiir dilini ortaya çıkarmıştır. Şairane tasavvuf dili, M.S. 11. yüzyıldan sonra Arap ve İran şiirinde kullanılmaya başlanmıştır. Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türkler arasında bulunan dervişler, yeni topraklarda tasavvufun temelini atmışlardır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren de idareciler ile tasavvuf ehli iletişim içinde olmuşlardır. Osmanlı toplumunu tesiri altına alan tasavvuf düşüncesi şairleri de etkilemiştir. Divan şairleri, oluşumunu daha önceki yüzyıllarda tamamlayan tasavvufî terminolojiyi, doğrudan doğruya ya da teşbih, telmih, istiare ve mecaz gibi edebî sanatlar aracılığıyla kullanmışlardır. Şiirlerde vahdet-i vücut anlayışı, tasavvufî aşk-âşık-sevgili, çeşitli tasavvufî kavram ve mecazlar, tarîkatlar ve âdetleri, tasavvuf ehlinin giysileri, kullandıkları eşyalar ve mekanları, sûfiler, tasavvufî tipler, tasavvufî konuda yazılan eserler gibi pek çok tasavvufî unsura yer verilmiştir. Tasavvufun insan, eşya ve kainatla ilgili tefekkürî bakışının bir sonucu olan sembolik ifadeler, Divan şiirine hem incelik, derinlik ve genişlik vermiş hem de varlığını uzun süre devam ettirmesine sebep olmuştur.

Sufism in Divans of the 14th and 15th Centuries

Sufism, a mystic contemplation of Islam, interacted with literature, especially, poetry in its process of systematization. An esoteric language which was based on metaphors and symbolisms emerged due to the desires of Sufists to spread what they had witnessed on the path of their mystical experience. This special language was begun to be used in Arabic and Persian poetry, especially, after 11th century A.D. Dervishes who had migrated to Anatolia from the Middle Asia with the Turkish tribes established the foundations of Sufism in their new motherland. Sufists and governers were in sincere connection from the very moment of the establishment of the Ottomans to their collapse. Suf-istic movement which affected the Ottoman society also impressed the poets. Divan poets used the founded mystic terminology in their divans to be either directly recognized or sensed through literary devices like simi-les, allusions and metaphors. Sufistic terms and concepts such as wahdat-ul-wujood (unity of being/existence), mystic love, lovers in mystic terms, several mystic concepts and metaphors, sects and their rituals, clothes and properties of sufists, places where they lived and gathered, sufists, mystic characters and works about sufism were used in these poems. Symbolic expressions, which were the consequences of contemplative points of view into human, creatures and universe, not just provided a wide range of delicacy, perspective and profundity to Divan Literature, but also made it keep its existence for a long time.

PDF

___

AFFİFİ, Ebu’l-Alâ (1999), Muhyiddin İbnü’l-Arabi’de Tasavvuf Felsefesi, Çev. Mehmet Dağ, İstanbul.
Ahmed Gazâlî (2004), Aşk’ın Halleri Sevânihü’l-Uşşâk, Çev. Turan Koç - M. Çetinkaya, İstanbul.
AKARPINAR, R. Bahar (2004), “Sufi Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları, S. 7, Ankara.
AKDOĞAN, Yaşar (1979), Ahmedî Divanı, Tenkitli Metin ve Dil Hususiyetleri, İstanbul Üni. Edebiyat Fak. Türk Dili ve Edebiyatı, Yayınlanmamış Dok-tora Tezi, İstanbul.
ANDREWS, Walter G. (2000), Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı (Osmanlı Gazelinde Anlam ve Gelenek), Çev. Tansel Güney, İstanbul.
AYAN, Hüseyin (2002), Nesîmî Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I-II, Ankara.
AYVAZOĞLU, Beşir (1990), “Dil, Mecaz, Sembol”, Dergah, C. 1, S. 1, İstanbul.
AYVAZOĞLU, Beşir (1993), Aşk Estetiği (İslam Sanatlarının Estetiği Üzerine Bir Deneme), İstanbul.
BABA, Safer (1998), Istılâhât-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye Tasavvuf Terimleri, İstanbul.
BARKAN, Ömer Lütfi (2003), “İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeleri”, Tasavvuf Kitabı, Haz. Cemil Çiftçi, İstanbul.
BAYBURTLUGİL, Nurettin (1985), “Fahreddin Irâkî Istılâhât-ı Ehl-i Tasav-vuf”, Marmara Üni. İlahiyat Fak. Dergisi, S. 3, İstanbul.
BAYSAL, Jale (1999), “Divan Edebiyatı Üzerine Tanıtıcı Bir Yazı”, Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler, Haz. Mehmet Kalpaklı, İstanbul.
CEBECİOĞLU, Ethem (1997), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara.
CEYLAN, Ömür (2000), Tasavvufi Şiir Şerhleri, İstanbul.
ÇAĞRICI, Mustafa (2000), “İhyâü Ulûmi’d-dîn”, TDVİA, C. 22, İstanbul.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmet (2001), Necâtî Bey Divanı’nın Tahlili, İstanbul.
ÇELİK, Ahmet Faruk (1998), Sürûrî’nin Hâfız Dîvânı Şerhi’nin İncelenmesi, Selçuk Üni. SBE. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
ÇELTİK, Halil (2003), Ömer Ferit Kam, Divan Şiirinin Dünyasına Giriş (Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı), Ankara.
ÇETİN, Nihat M. (1991), “Arap (Edebiyat)”, TDVİA, C.3, İstanbul.
DOĞAN, Muhammed Nur (2004), Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul.
DOĞRUL, Ömer Rıza (1948), İslamiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, İstanbul.
DURUSOY, Ali (2002), “Kesret”, TDVİA, C. 25, Ankara.
ERAYDIN, Selçuk (2001), Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul.
ERGİN, Muharrem (1980), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul.
ERSOYLU, İ. Halil (1989), Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı, Ankara.
ERÜNSAL, İsmail E. (1983), The Life and Works of Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi, With Critical Edition of His Dîvân, İstanbul.
ERÜNSAL, İsmail E. (2003), XV-XVI. Asır Bayramî-Melamîliği’nin Kaynaklarından Abdurrahman El-Askerî’nin Mir’âtü’l-Işk’ı, Ankara.
Feridüddin Attâr (2002), Tezkiretü’l-Evliyâ, Çev. Süleyman Uludağ, C. I-II., İstanbul.
Gelibolulu Mustafa Âlî (1999), “Şairlerin ve İrfan Sahiplerinin Osmanlı Ülkesinde ve Başka Yerlerde Rağbetten Uzak Kaldıklarını Anlatır”, Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler, Haz. Mehmet Kalpaklı, İstanbul.
GİBB, E. J. Wilkinson (1999), Osmanlı Şiir Tarihi I-II, Çev. Ali Çavuşoğlu, Ankara.
GÖLPINARLI, Abdülbâki (1972), Gülşen-i Râz Şerhi, İstanbul.
GÖLPINARLI, Abdülbâki (1977), Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İstanbul.
GÖLPINARLI, Abdülbâki (1990), Mesnevî Tercemesi ve Şerhi, C. I-II, İstanbul.
GÖLPINARLI, Abdülbâki (2000), Tasavvuf, İstanbul.
Hücvirî (1996), Keşfu’l-mahcûb Hakîkat Bilgisi, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul.
İNALCIK, Halil (2003), Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, İstanbul.
İSEN, Mustafa (1997), Ötelerden Bir Ses, Divan Edebiyatı ve Balkanlarda Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler, Ankara.
İsmail Ankaravî (1996), Minhâcu’l-Fukara, Haz. Saadettin Ekici, İstanbul.
İZ, Mahir (1997), Tasavvuf, İstanbul.
KARA, Mustafa (2004), Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatlar, İstanbul.
KARA, Mustafa (1999), “Istılahatu’s-Sûfiyye”, TDVİA, C. 19, İstanbul.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan (1992), “İran Edebiyatında Sâkînâmeler”, Selçuk Üni. SBE. Dergisi, S. 1, Konya.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan (2001), Klasik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri, Ankara.
KÂŞÂNÎ, Abdürrezzak (2004), Tasavvuf Sözlüğü, Çev. Ekrem Demirli, İstanbul.
Kelâbâzî (1979), Ta’arruf Doğuş Devrinde Tasavvuf, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul.
KEMİKLİ, Bilal (2004), Dost İlinden Gelen Ses –Tasavvuf Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-, İstanbul.
KILIÇ, Mahmut Erol (2004), Sufi ve Şiir (Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası), İstanbul.
KÖPRÜLÜ, Fuad (2003), Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara.
KURNAZ, Cemâl (1996), “Güneş”, TDVİA, C. 14, İstanbul.
KURNAZ, Cemâl (1997), Divan Edebiyatı Yazıları, Ankara.
KURNAZ, Cemâl (2000), “Bütün Şairler Büyük Tek Bir Şiiri Oluşturmak İçin Faaliyet Göstermişlerdir”, İlmî Araştırmalar, S. 10, İstanbul.
KURNAZ, Cemâl-Mustafa Tatcı (2001), Türk Edebiyatında Şathiyye, Ankara.
KUŞEYRÎ, Abdulkerim (1999), Kuşeyrî Risâlesi, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul.
LEVEND, Agâh Sırrı (1984), Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul.
MERMER, Ahmet (1997), Karamanlı Aynî ve Divânı, Ankara.
Nasr, Seyyid Hüseyin (2005), “Geleneğin Özünde Hakikatin Bilgisi Yer Alır”, Keşkül, Röportaj: İbrahim Kalın, Yaz Sayısı, İstanbul.
Niyâzî-i Mısrî (2000), “Tarikatın Usûlü ve Hakikatin Rumûzu”, Tasavvuf Tarihi: Mehmet Ali Aynî, Haz. Hüseyin Rahmi Yananlı, İstanbul.
OCAK, Ahmet Yaşar (2003), “Tasavvuf, Sufiler ve Tarikatlar, Tekkeler”, Osmanlı Uygarlığı, Haz. Halil İnalcık-Günsel Renda, C.1, İstanbul.
OKUYUCU, Cihan (2004), Divan Edebiyatı Estetiği, İstanbul.
ONAN, Necmettin Halil (1991), İzahlı Divan Şiiri Antolojisi, İstanbul.
ÖNGÖREN, Reşat (2000), Osmanlılarda Tasavvuf -Anadolu ‘da Sufiler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl)-, İstanbul.
ÖNGÖREN, Reşat (2003), “Osmanlı’da Sufilerin Farklı Toplum Kesimleriyle İlişki Tarzları”, Tasavvuf Kitabı, Haz. Cemil Çiftçi, İstanbul.
ÖZMEN, Mehmet (2001), Ahmed-i Dâ’î Divanı (Metin-Gramer-Tıpkı Basım, Dizin), C. I-II, Ankara.
ÖZTÜRK, Yaşar Nuri (1997), “Zühd”, İA, C. 13, İstanbul.
ÖZTÜRK, Yaşar Nuri (1997 a), Kur’ân ve Sünnete Göre Tasavvuf, İstanbul.
ÖZYILDIRIM, Ali Emre (1999), Hamdullah Hamdî ve Divanı, Ankara.
PAKALIN, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-II-III, İstanbul.
PALA, İskender (2002), Şair Fatih: Avnî Fatih Sultan Mehmet, İstanbul.
PÜRCEVÂDÎ, Nasrullah (1998), Can Esintisi İslam ‘da Şiir Metafiziği, Çev. Hicabi Kırlangıç, İstanbul.
SARAÇ, M. A. Yekta (2000), “Tasavvuf Edebiyatında İçki Kavramına Giriş ve Yunus Emre Örneği”, İlmî Araştırmalar, S. 10, İstanbul.
SCHİMMEL, Annemarie (2001), İslamın Mistik Boyutları, Çev. Ergun Kocabıyık, İstanbul.
SERRÂC, Ebu Nasr (1996), el-Lüma İslam Tasavvufu, Haz. H. Kâmil Yılmaz, İstanbul.
ŞAHİNOĞLU, M. Nazif (1991), “Attar, Feridüddin”, TDVİA, C. 4, İstanbul.
Şebüsterî, (1993), Gülşen-i Râz, Çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul.
TARLAN, Ali Nihat (1964), Şeyhî Divanı’nı Tetkik, İstanbul.
TARLAN, Ali Nihat (1992), Ahmet Paşa Divanı, Ankara.
TARLAN, Ali Nihat (1995), “Kadı Burhaneddin’de Tasavvuf I, II, III, IV”, Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan Hayatı ve Eserleri, Haz. Adnan Siyadet Tarlan, Ankara.
TARLAN, Ali Nihat (1997), Necâtî Beg Divanı, İstanbul.
TARLAN, Ali Nihat (1998), Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara.
TEKİN, Gönül Alpay (2002), “Lâmiî Çelebi’nin Gûy u Çevgân Mesnevisinin Tasavvufi Yorumu”, Journal of Turkish Studies/ Türklük Bilgisi Araştırmaları, Vol. 26/II, Harvard University.
ULUDAĞ, Süleyman (1991a), “Aşk”, TDVİA, C. 4, İstanbul.
ULUDAĞ, Süleyman (1988), “Ağyâr”, TDVİA, C.1, İstanbul.
ULUDAĞ, Süleyman (1991), “Ayna”, TDVİA, C. 4, İstanbul.
ULUDAĞ, Süleyman (1996), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
ULUDAĞ, Süleyman (1998), “Hicab”, TDVİA, C. 17, İstanbul.
UZUN, Mustafa (1991), “Aşk”, TDVİA, C. 4, İstanbul.
ÜSTÜNER, Kaplan (2007), Divan Şiirinde Tasavvuf (14.-15. Yüzyıl Divanlarına Göre), Ankara.
ÜZGÖR, Tahir (1990), Türkçe Dîvân Dîbâceleri, Ankara.
ÜZGÖR, Tahir (1995), “Klasik Şiirimizin Anlaşılabilmesi ve Miftahü’l-Ebrâr”, Journal of Turkish Studies/ Türklük Bilgisi Araştırmaları, Vol. 19, Harvard University.
Yahyâ Âgâh b. Sâlih el-İstanbulî (2002), Mecmu’âtü’z-Zarâ’if Sandukatu’l-Ma’ârif Tarîkat Kıyafetlerinde Sembolizm, Haz. M. Serhan Tayşi- Yusuf Özbek, İstanbul.
YAKIT, İsmail (2002), Yunus Emre’de Sembolizm: Çıktım Erik Dalına, Ankara.
YAZICI, Tahsin (1997), “Tevhid”, İslam Ansiklopedisi, C. 12/1, İstanbul.
Zebîhullâh-i Safâ (2003), İran Edebiyatına Genel Bir Bakış, Çev. Hasan Almaz, Ankara.