Kırgız Türkçesinde Duygu Fiillerinin Semantik Yapısı ve Etimolojisi Üzerine Bir İnceleme

Duygular, çevreden gelen uyarıcıların insanın iç dünyasında ortaya çıkardığı bilişsel ve fizyolojik duyumlardır. Yaşanılan duygu durumu, mental süreçlerle zihinde anlamlandırılır ve gönderici tarafından dil vasıtasıyla alıcıya aktarılır. Dilin sözvarlığının en temel yapı taşı olan fiillerle ilgili, semantik (tematik) ve leksik özellikleri esas alarak farklı sınıflandırma modelleri bulunur. Literatürde duygu fiilleri, bu tematik sınıflandırma içinde mental fiillerin bir alt grubuna dahil edilir. Mental fiiller, (1) algılama, (2) idrak ve (3) duygu fiilleri olmak üzere üç kısma ayrılır. Dilbiliminde duygu fiillerinin semantik yapısını belirlemek için fiilleri belli bir bakış açısına göre gruplandırmaya ve sınıflandırmaya ihtiyaç vardır. Bu çalışmada, duygu fiillerinin semantik yönüyle sınıflandırılması ve bu fiillerin köken bilgisi bakımından incelenmesi ele alınmıştır. Makaleye konu olan duygu fiilleri, Konstantin Kuzmiç Yudahin’in Kirgizko- Russkiy Slovar (Kırgız Rusça Sözlük)’ın taranması ile tespit edilmiştir. İlk baskısı 1940 yılında yapılan bu sözlük, Abdullah Battal Taymas tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve Kırgız Sözlüğü adıyla TDK’de 1945 yılında 93. ve 121. yayın olarak iki cilt hâlinde basılmıştır. Bu çalışmanın amacı, alanyazında duygu fiillerinin tasnifine katkı sağlayacak yeni bir sınıflama önerisi ortaya koymaktır. Ayrıca, duygu fiillerin etimolojik yapılarına değinmek ve tarihi süreç içerisinde duygu durumlarının anlamsal değişimlerini ele almaktır. Çalışma esnasında Kirgizsko-Ruskiy Slovar adlı sözlükte duygu ifade eden (221) fiil tespit edilmiştir. Çalışmanın içeriğinde duygu durumu belirten (18) fiil kökünün Eski Türkçe döneminden korunarak günümüz Kırgız Türkçesine ulaştığı, (80) fiilin mecazlaştığı, (19) fiilin anlamının daraldığı, (60) fiilin anlamının genişlediği, (37) fiilin ise, başka anlama geçtiği belirlenmiştir. Bu makale, Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri başlıklı yayımlanmamış doktora tezinden üretilmiştir.

PDF

___

Anderson, J. M. (1971). The grammar of case: towards a localistic theory. Cambridge Universty Press.
Alan, İ. & Özeren M. (2018). Kırgız Türkçesinde mental fiiller. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,61,203-224.https://doi.org/10.14222/Turkiyat3778
Ayan, E. & Türkdil, Y. (2014). Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde görme duyu fiilleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(35), 26-41. https://www.sosyalarastirmalar.com/arti cles/sight-feeling-verbs-in-kazakh-turkish-fromthe- semantc-point-of-view.pdf
Ayan, E. & Türkdil, Y. (2015). Kazak Türkçesinde dokunma duyu fiilleri ve anlam zenginliği. Turkish Studies, 10(4), 95-114. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7705
Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-Russkiy slovar. Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannıh i natsionalnıh slovarey.
Blagova, G. F., Dıbo, A. V. & Rassadin, V. İ. (1997). Êtimologičeskij slovar’ tjurkskix jazykov Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “k”, “ḳ”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
Blagova, G. F. (2000). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskije osnavı na bukvy “k”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
Budagov, L. (1871). Sravnitel’nyj slovar’ Turecko-Tatarskich narečij. Tom II. Akademia Nauk.
Clauson, S. G. (1972). An etimological dictionary of pre-thirteenth century Turkısh. Oxford University, London.
Dıbo, A. V. (2003). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. obščetjurkskie i mežtjurkskie leksičeskije osnavı na bukvy “l”, “m”, “n”, “p”, “s”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya.
Doğan, L. & Erdin C. (2021). Gagauz Türkçesinde mental fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9(2), 191-221. http://dx.doi.org/10.29228/ijlet.51492
Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri 1, 939-949, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2016). Kırgız Türkçesinde duygu fiilleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Fiilmore, Charles, J. (1971). Some Problems for case grammer, Ohio State University. Department of Linguistics Working Papers in Linguistics. p. 245-265. https://kb.osu.edu/bitstream/handle/1811/81803/WPL_10_August_1971_245.pdf?sequence =1&isAllowed=y
García-Miguel, M. J. & Albertuz, F. J. (2005). Verbs, semantic classes and semantic roles in the adesse project. Facultade de filoloxía e tradución university of vigo. https://www.academia.edu/2961756/Verbs_semantic_classes_and_semantic_roles_in_the_ ADESSE_project
Goleman, D. (1996). Emotional intelligence. Why it can matter more than IQ. Bloomsbury.
Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi duyu fiillerinde anlam ve kelime sıklığı ilişkisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 41, 53-74.
Hirik, E. (2018). Türkiye türkçesinde mental fiiller. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde duygu fiilleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kalkan, N. (2016). Başkurt Türkçesinde mental fiiller. Actual Problems of Turkic Studies, 177-186. https://orient.spbu.ru/books/actual_problems_turkic_studies_180/2/
Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kamchybekova, A. K. (2011a), Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri. ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2(3), 87-102.
Kamchybekova, K. (2011b). Duyu fiillerinin anlamsal özellikleri üzerine, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(2), 22-35.
Kanar, M. (2010). Büyük Farsça-Türkçe sözlük. Say Yayınları.
Kuliev, G. K. (1998). Semantika glagola v tyukskih yazıkah. ELM.
Lazarus, R. S. (1991). Progress on a cognitive-motivational-relational theory of emotion. American Psychologist, 46(8), 819–834. https://doi.org/10.1037/0003-066X.46.8.819
Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük, çev: Günay Karaağaç, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Levin, B. (1993). English verb class and alternations: a preliminary ınvestigation. University of Chicago Press.
Levitskaya, L. S. (1989). Êtimologičeskij slovar’ tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “dž”, “ž”, “j”. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
Mathieu, Y. (2006). A computational semantic lexicon of french verbs of emotion. G. Shanahan, Yan Qu ve Janyce Wiebe (Ed.), computing attitude and affect in text: theory and applications, (pp.109-124). Springer. http://dx.doi.org/ 10.1007/1-4020-4102-0_10
Niiranen, L. (2008). Effects of learning contexts on knowledge of verbs. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Unıversity of Tromso. https://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/2109/thesis.pdf?sequence=1
Räsänen, M. (1969). Versuch eines etimologishen wörterbuchs der türksprahen.
Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskij slovar’ tjurkskix jazykov (Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na glasnye). İzdatel'stvo Nauka.
Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskij slovar’ tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvu “B” İzdatel'stvo Nauka.
Sevortyan, E. V. (1980). Êtimologičeskiy slovar’ tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “V”, “G” i “D”. İzdatel'stvo Nauka.
Soydan, S. (2018). Tarama sözlüğünün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies, 13(5), 471-493. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12923
Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde mental fiiller. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şahin, S. (2012b). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası TEKE Dergisi,1(4),45-62. https://doi.org/10.7884/teke.96
Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede mental fiiller. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları, söz varlığı incelemesi. Kömen Yayınları.
Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. Birinci Cilt A-E, Simurg Yayınları.
Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. İkinci Cilt F-J, Wien.
Van Voorst, J. (1992). The aspectual semantics of psychological verbs. Linguistics and philosophy, 15(1), 65-92.
Werth, P. (1998). Tired and emotional: On the semantic and pragmatics of emotion verb complemention, In Speaking of Emotions, Mouton de Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110806007.409
Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(4), 100-111.
Yıldız, H. (2020). Eski uygurcada mental fiiller arası geçişler üzerine notlar. Gazi Türkiyat, 26: 105-125.
Yudahin, K. K. (1965). Kirgizsko-russkiy slovar. Nauka.
Zülfikar, H. (1995). Türkçede ses yansımalı kelimeler. TDK Yayınları.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ