XVI. YÜZYILDA KONYA KAZASINDA SU DEĞİRMENLERİ VE BEZİRHANELER

İnsanoğlunun her dönemde en önemli besin kaynağı olan buğdayın ekmek olarak sofralarda tüketilebilmesi öncelikle un haline dönüştürülmesiyle mümkün olmuştur. Bunun için coğrafya ve iklim koşullarına göre değişen farklı değirmenler kullanılmıştır. Değirmenler insan, hayvan, rüzgâr, su ve elektrikle çalışanlar olmak üzere teknolojik bir devrim geçirmiştir. Modern öncesi dönemin küçük sanayi tesisleri olarak adlandırabileceğimiz değirmenler, Osmanlı devletinde çalışma şekillerine göre su, sel, ding ve yel olmak üzere dört gruba ayrılmakla birlikte, var olan değirmenlerin ekseriyeti su ile çalışanlardır. Konya kazası özelinde bölgedeki değirmenlerin neredeyse tamamı âsiyâb denilen su değirmenleridir. Konya'daki değirmenler su kaynaklarının mevcudiyeti doğrultusunda Meram ve havalisi başta olmak üzere Konya, Hatunsaray, Sudiremi ve Saidili nahiyelerinde yoğunlaşmaktadır. Her köyde değirmen bulunmadığından köylüler kendilerine en yakın değirmenin bulunduğu köy/lere doğru sürekli bir hareket içerisinde olmuşlardır. Bu durum, kırsal bölgelerdeki yol ağının ve sosyal hareketliliğin hazırlamıştır. etrafında değirmenler şekillenmesine de zemin hazırlamıştır. Değirmenler üzerinde kuruldukları su kaynaklarının mahiyetine göre 6 ay veya yıl boyu çalışabildikleri gibi daha az süre ile de faal olabilmekteydiler. Bu değirmenler resm-i âsiyâb adı altında, ayda 5 akçe hesabı üzerinden vergilendirilirken, harap veya battal durumda olanlar ise herhangi bir vergilendirmeye tabi tutulmamışlardır. Aynı su yatağı üzerinde kurulacak olan yeni değirmenlerin eskilerine zarar vermemelerine dikkat edilmiş, bunun için iki değirmen arasındaki mesafenin yaklaşık 500 m. olması istenilmiştir. XVI. yüzyılın ortalarından itibaren değirmenlerin ekseriyetinin 6 ay ve üzerinde çalıştıkları tespit edilmiştir. Bu dönemde çalışan değirmenlerin tamamı zamanla yok olmuş, ayakta kalanlar ise sonraki dönemlerde yapılmışlardır. Değirmenciler öğüttükleri buğdaydan 1/30 oranında değirmenci hakkı alırlarken bu oran zamanla 1/20'ye kadar çıkmıştır.

THE WATER MILLS AND BEZIRHANES IN KONYA KAZA IN XVI. CENTURY

Wheat is always the most important nutrition source for mortality. For its consumption as bread on boards, it had to be converted to flour. Hence different mills were used. This using changed according to climate or geography. Mills can work with human, animal, water, wind and electricity. And they have evolved technologicaly. Before the modern times, they could be added as small industry installations. In Ottoman Empire they were divided four groups according to the their working. These were water, flood, ding and wind. But many of them worked by water. In Konya kaza nearly all of them worked by water. They were added as “âsiyâb”. Mills in Konya condensed Meram and its neighbours, Konya, Hatunsaray, Sudiremi and Saidili nahiyes. The water supplies were very important for this current state. There were no mills all of the village. So peasants moved the other villages which had the mills. For this, the road networks and social relations in rural areas were formed around the mills. Mills could be active for six months or a year or less time. In this stiuation, the bills’ water sources of quality are very important. These mills were taxed as the name of resm-i âsiyâb. Their price were five akçe per months. Ramshackle and extinct mills were not taxed. It was watched out the new mills which was founded on the same water and they were wanted to damage from new ones to the old ones. For this, it was wanted that, the distance between two mills had to about 500 m. Since the middle of XVI. century; ıt was fixed that most of the mills work for six months and above six months. All of the mills which worked this time vanished. The vestiges were built in next times. While the millers participated the portion whose rate 1/30, after that this portion was 1/20

PDF

___

Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Tahrir Defterleri (TKGM TT): 564, 565, 104, 584.
İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Asafi Divan Kalemi (BOA A.DVN): 27.
İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (BOA TT): 40, 63, 415, 1085 Konya Şer’iye Sicilleri (KŞS): 3, 50.
387 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri 937/1530, I, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1996.
AKÖZ, Alaattin, XVI. Asırda Karaman Kazâsı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya 1992.
AYNURAL, Salih, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti (1740-1840), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
BARKAN, Ömer Lütfi, XV ve XVI’ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları I- Kanunlar, İÜEFTE Neşriyatı, İstanbul 1943
BAŞ, Ali – Remzi Duran – Ruhi Özcan, “Konya Meram İlçesi Tarihi Su Değirmenleri”, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu”, 20-22 Ekim 2010 Konya, Konya 2011, s.95-113.
BİLDİRİCİ, Mehmet, Tarihi Su Yapıları Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Side Mut, Silifke, DSİ Genel Müdürlüğü Yayınları Ankara 1994.
BİR, Atilla – Mahmut Kayral, “Osmanlı Döneminde Anadolu’da Kullanıldığı Bilinen Alttan Çevirmeli Su Değirmenleri ve Su Kaldırma Düzenleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C.II, İstanbul 1998, s.173-186.
CIPOLLA, Dünya Nüfusunun İktisat Tarihi, Çev. Mehmet Sırrı Gezgin, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980.
DANIŞMAN, H. H. Günhan, “A Survey of the Turbine-Type Water-Mills in the Bolu Region of the Central Anatolian Plateu” METU Journal of the Faculty of Architecture, Volume 3, Number 1, Spring 1977, p.17-37
DİNÇ, Abdurrahman, “Konya”, Konya Ansiklopedisi, C.V, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2013, s.225-235.
DİNÇ, Abdurrahman, “Kadınhanı”, Konya Ansiklopedisi, C.V, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2013, s.10-11.
ERDOĞRU, M Akif, Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı (1522-1584), İzmir 1998.
ERDOĞRU, Mehmet Akif, “Karaman Vilayeti Kanunnâmeleri”, OTAM, S.4, Ankara 1993, s.467- 516.
ERTUĞ, Füsun, “Anadolu’nun Önemli Yağ Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgın/Eruca Orta Anadolu’da Beziryağı Üretimi ve Bezirhaneler”, TÜBA-AR, I, Ankara 1998, s.114-127
ERTÜRK, Volkan, XVI. Yüzyılda Akşehir Sancağı, Akademi Titiz Yayınları, İstanbul 2011, s.207.
FAROQHI, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.
FAROQHİ, Suraiya, “Onaltıncı Yüzyıl Boyunca Anadolu ve Balkanlarda Kırsal Toplum I”, Çev. Emine Sonnur Özcan, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2006, s.57-101.
GENÇ, Mehmet, “İltizam”, İslam Ansiklopedisi, C.22, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s.154-158.
GENÇ, Mehmet, “Mukataa”, İslam Ansiklopedisi, C.31, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, s.129-132.
GINZBURG, Carlo, Peynir ve Kurtlar Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, Çev. Ayşen Gür, Metis Yayınları, İstanbul 1999.
GIMPEL, Jean, Ortaçağda Endüstri Devrimi, Çev.Nazım Özüaydın, TÜBİTAK Yayınları, Ankara 2004.
Hicri 1292 Konya Vilayeti Sâl-Nâmesi - 8, Çev. Mehmet Eminoğlu, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Konya 2009.
İNALCIK, Halil, “Osmanlı Metrolojisine Giriş”, Çev. Eşref Bengi Özbilen, TDA, LXXIII, İstanbul 1991, s.21-50.
İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
KANKAL, Ahmet, XVI. Yüzyılda Çankırı, Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı 2009.
KARADENİZ, Hasan Basri, Atçeken Oymakları (1500-1642), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 1995.
KOÇ, Ümit, “XVI. Yüzyıl Anadolu’sunda Değirmenler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.149, Ankara 2004, s.181-190.
KONYALI, İbrahim Hakkı, Konya Tarihi, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 1997.
KÖSE, Faruk, “Su Makinalarının Medeniyet Tarihinde Gelişimi ve Önemi”, Su Medeniyeti Sempozyumu, Edt. Kerim Han Acar, Konya 2010, s.516-527.
KUNİHOLM, Peter Ian, “Deondokrinoloji Yöntemiyle Tarihlenmiş Osmanlı Anıtları”, Çev. Bilgi Altınok, Osmanlı Arkeolojisi, Edt. Uzi Baram – Lynda Carroll, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004, s. 100-141.
LEWIS, Bernard, “Batı ve Ortadoğu”, Toplumsal Tarih, VII/42, İstanbul 1997, s.7-14.
MAZOYER, Marcel – Laurence Roudart, Dünya Tarım Tarihi Neolitik Çağ’dan Günümüzdeki Krize, Çev. Şule Ünsaldı, Epos Yayınları, Ankara 2010.
OFLAZ, Mustafa, 16. Yüzyılda Niğde Sancağı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1992.
ORAL, M. Zeki, “Turgut Oğulları Eserleri – Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, III, Ankara 2006, s.31- 64.
ÖZCAN, Tahsin, Fetvalar Işığında Osmanlı Esnafı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
ÖZDEĞER, Hüseyin, “Antep’in Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.16, İstanbul, s.2-121.
ÖZVAR, Erol, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
TOZLU, Selahattin - Ümit Kılıç, “Erzurum Ziraat Tarihinden Notlar: Zeyrek”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, S.4, Giresun 2011, s.101-116.
ULUTÜRK, Muammer, “Meram’da Tarihî Su Değirmenleri”, TÜBAR, XXIX, Bahar 2011, s.447- 460.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul 2011.
ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, TTK Yayınları, Ankara 1999.
ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), TTK Yayınları, Ankara 1989.
ÜREKLİ, Bayram – Doğan Yörük, “Karaman Eyâletine Ait Bir Kânûnnâme Sûreti”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.8, Konya 2002, s.340-372.
WHITE, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, Çev. Nurettin Elhüseyni, Alfa Yayınları, İstanbul 2013.
YİĞİT, Ahmet, “XIV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe Livasında Değirmenler” Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), S.18, Muğla 2007, s.97-155.
YÖRÜK, Doğan, “16. Yüzyılda Hatunsaray Nahiyesi’nin İktisadi Yapısı”, I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler), 2-4 Ekim 2011, Konya 2012, s.335-346.
YÖRÜK, Doğan, “Osmanlı Devleti’nde Kütüphane Yaptırmanın Maliyeti: Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi Örneği (1794-1796)”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.19, Bişkek 2008, s.85-104.
YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı (1500-1584), Tablet Kitabevi, Konya 2005.
YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Ereğli Kazâsı, Ereğli Belediyesi Yayınları, Konya 2009.
YÖRÜK, Doğan, 3 Numaralı Konya Şer’iye Sicili (987-1330 / 1579-1912) (Transkripsiyon ve Dizin), Palet Yayınları, Konya 2013.