Caner KERİMOĞLU, ÖĞRETİMİ ÜZERİNE, Fevzi KARADEMİR

TÜRKÇE SES BİLGİSİNDE “ÜNSÜZ BENZEŞMESİ OLAYI”NIN ÖĞRETİMİ ÜZERİNE

Geleneksel Türkçe dil bilgisi öğretimi, ses bilgisi, biçim bilgisi, sözcük bilgisi (sözcük türleri) ve söz dizimi olmak üzere başlıca dört bölümde gerçekleştirilmektedir. Ses bilgisi bölümünün önemli konularından biri de ses olaylarıdır. Ses olayları, ünsüzlerle ilgili ses olayları ve ünlülerle ilgili ses olayları olmak üzere iki başlıkta değerlendirilir. Ünsüzlerle ilgili ses olaylarından biri de ünsüz benzeşmesidir. Ünsüz benzeşmesinin öğretimi, ilk ve orta öğretimde Türkçenin seçimlik alomorfları üzerinden yapılmaktadır. Bu yaklaşıma göre; Türkçede "ç, f, h, k, p, s, ş, t (Fıstıkçı Şahap)" ünsüzlerinden biri ile biten bir sözcükten sonra "b, c, d, g" ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde bu ünsüzler sert karşılıkları olan "p, ç, t, k" ünsüzlerine dönüşür. Bu olaya ünsüz benzeşmesi denir. Söz konusu yaklaşıma yaygın olarak akademik dil bilgisi eserlerinde/öğretiminde de rastlanır. Türkçenin eklerini aslen ötümlü sayan bu yaklaşım, eş zamanlı dil bilgisi öğretimi açısından sorunludur. Zira bu yaklaşıma göre, söz konusu ekler, kelimelere önce ötümlü biçimleri ile gelmekte, daha sonra bu ötümlü biçimler geldikleri kelimelerin son sesine benzeyerek ötümsüzleşmektedir. Başka bir ifadeyle, sözcüğün sonundaki sert ünsüz, ekin ötümsüzleştirmekte, böylece yakın, ilerleyici bir ünsüz benzeşmesi olayı gerçekleşmektedir. Böyle dolaylı bir işlemi, dilin/dil kullanıcısının az çabayı yeğleyen tabiatı ile telif etmek kolay görünmemektedir. incelik/artlık-önlük; benzeşmesi olayı olarak sunulması gerekecektir. Oysa ses uyumu ile ses benzeşmesi nüanslı kavramlardır. Ses uyumları birer olgu iken ses benzeşmeleri birer olaydır. Her ses benzeşmesini aynı zamanda bir ses uyumu olarak değerlendirmek mümkündür. Ancak bütün ses uyumlarını ses benzeşmesi olayı olarak değerlendirmek bizce doğru bir yaklaşım değildir. düzlük-yuvarlaklık/dudak uyumları) ses Türkçenin eklerini aslen ötümlü sayan yaklaşımı art zamanlı bilgilere göre izah etmek de kolay değildir. Zira kaynaklar, mevcut eklerdeki çok şekilliliğin Türkçenin son devirlerinde ortaya çıktığını, ünsüz benzeşmesine/sertleşmesine örnek olarak gösterilen c'li eklerin son dönemlere kadar uzun müddet sadece ç'li olarak kullanıldığını bildirmektedir. Çalışmada, akademik kaynaklar ile Milli Eğitim kaynaklarında konunun ne şekilde ele alındığı tanıklandıktan sonra öğretimine ilişkin öneride bulunulmuştur

ON TEACHING "CONSONANT ASSIMILATION" IN PHONETICS IN TURKISH LANGUAGE

Traditional Turkish Language grammar teaching is carried out under four chapters; namely, phonetics, morphology, lexicology (word class), and syntax. One of the most important subjects of the chapter called phonetics is sound changes. Sound changes are assessed under two headers which are sound changes related to consonants and sound changes related to vowels. One of the sound changes related to the consonants is consonant assimilation. Teaching assimilation is carried out through optional allomorphs of Turkish in primary and secondary education. According to this approach, when an affix starting with consonants "b, c, d, g" is attached at the end of a word ending with one of the consonants "ç, f, h, k, p, s, ş, t (Fıstıkçı Şahap)" in Turkish, those consonants are transformed into consonants "p, ç, t, k" which are their strong counterparts. This change is called consonant assimilation. The abovementioned approach is commonly seen in academic grammar works/teaching

___

Adalı, O. (1979). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bacanlı, E. (2014). Türk Dillerinde Alomorfi Koşullanması. Türkbilig, 27: 13-39.
Balyemez, S. (2016). Dil Bilgisi Üzerine Açıklamalar. Ankara: Pegem Akademi.
Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Boz, E. (2002). Türkçe Asıllı Kelimelerde Son Ses Ç, K, P, T Ünsüzlerinin Ötümlüleşme veya Ötümsüz Kalma Sorunu. Türk Dili, 605: 447-455.
Boz, E. (2012). Türkiye Türkçesi Biçimsel ve Anlamsal İşlevli Biçimbilgisi (Tasnif Denemesi). Ankara: Gazi Kitabevi.
Caferoğlu, A. (1958). Anadolu Ağızlarında İçses Ünsüz Benzeşmesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 1-11.
Coşkun, M. V. (2007). Standart Türkçede Ses Olaylarının Sebep-Sonuç İlişkisi Çerçevesinde Yeni Bir Sınıflandırılması. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi. 12.09.2007, s. 347-366.
Coşkun, M. V. (2015). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Demircan, Ö. (2009). Türkçenin Ses Dizimi. İstanbul: Der Yayınları.
Demir, N. ve Yılmaz, E. (2011). Türkçe Ses Bilgisi (Editör: Hülya PİLAVCI). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Develi, H. (1993). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Dönmez, A. ve Kösali Aydın, D. (2010).Yeni Öğretim Programlarına Göre Hazırlanmış 5. Sınıf Türkçe Konu Anlatımlı. Ankara: Esen Yayınları.
Dönmez, A. ve Kösali Aydın, D. (2016).Yeni Öğretim Programlarına Göre Hazırlanmış 5. Sınıf Türkçe Konu Özetli Soru Bankası. Ankara: Esen Yayınları.
Ediskun, H. (1999). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Efendioğlu, S. ve İşcan, A. (2010). Türkçe Ses Bilgisi Öğretiminde Ses Olaylarının Sınıflandırılması. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43: 121-143.
Eker, S. (2006). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
Ergin, M. (1985). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gökçe, A. (2009). Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine Dudak Uyumu ve Ünsüz Uyumu.
Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/3 Spring 2009, p. 991-1012. DOI Number: 10.7827/TurkishStudies.713, ANKARA-TURKEY.
Güneş, S. (2002). Türk Dil Bilgisi. İzmir: Altındağ Matbaası.
Hatiboğlu, V. (1969). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Hengirmen, M. (1999). Dil Bilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
İmer, K. vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Karaağaç, G. (2010). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Karaağaç, G. (2013). Dil Bilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Karademir, F. (2012). “Türkçe Ses Bilgisindeki Terim ve Tasnif Kargaşası Üzerine”, VI.
Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 20-25 Ekim 2008, Ankara. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 2545- 2563.
Kartallıoğlu, Y. (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar).
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Koç, N. (1996). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları.
Komisyon (2013), Türkçe 6 Öğretmen Kılavuz Kitabı (Editör: Kemalettin Deniz). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları (e kitap, ISBN 978-975-11-3536-0).
Korkmaz, Z. (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Köseraif, F. (1945). “Benzeşme ve Sertleşme”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (TDAY), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1-3: 137-143.
Mansuroğlu, M. (1959). Türkiye Türkçesinde Ses Uyumu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 81-93.
Nak, M. (2016). Türkçe YGS Konu Anlatım, İstanbul: Kültür Yayıncılık.
Öztürk, E. vd. (2005). Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Lisans Yayıncılık.
Özçelik, S. ve Erten, M. (2011). Türkiye Türkçesi Dilbilgisi. Diyarbakır.
Sarı, M. (1994). Gelibolulu Zaîfî Mustafa, Gazâvât-ı Sultân Murâd Hân (Ses Değişimleri, Benzeşmeleri ve Uyumlar) (Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Saussure, F. (1998), Genel Dilbilim Dersleri (Çev. B. Vardar), İstanbul: Multilingual Yayınları.
Sezer, Ö. (2012). Çağdaş Oğuz Diyalektlerinde Ünsüz Benzeşmeleri (Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sultanzade, V. (2014). Ses Olaylarının Sınıflandırılması Üzerine (Balkan Türk Ağızları Malzemesinde. Beder Journal of Humanities, 4/2: 42-51.
Tetik, N. vd. (2016). Ortaokul Öğretmen Kılavuz Kitabı Türkçe 5. Sınıf (Editör: Özay Karadağ, Nermin Yazıcı). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, e kitap (ISBN 978-975-11-4139-2).
Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Vardar, B. vd. (1998). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: ABC Kitabevi.
Vural, H. ve Böler, T. (2011). Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Yılmaz, E. (2014). Temel Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi Yayınları