TÜRK MODERNLEŞMESİ: CAHİT TANYOL İLE ŞERİF MARDİN’İN YAKLAŞIMLARININ KARŞILAŞTIRMALI İNCELEMESİ

Türk Modernleşmesi, 1700’lü yıllarda, Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Avrupa’daki Fransa Elçiliği dönemindeki (1720-1721) gözlemlerini içeren raporundaki önerilerin Osmanlı yönetime tavsiye edilmeye başlanması ile tarihlenen yıllara değin uzatılabilir. Varlığının son 150-200 yılında Batılılaşmaya ve/veya Modernleşmeye hasredilen değişim, dönüşüm ve yeniden yapılandırma sürecinin, endüstri devrimi ile hızla kapitalistleşen dünya sistemine uyum için yeterli olmaması sebebiyle, Osmanlı devlet ve toplum yapısının sistemsel olarak varlığını devam ettirmesi mümkün olmamıştır. Bir noktadan sonra ancak siyasi manevralar ile ayakta kalabilen devlet, ekonomik gücünü yitirmiş, sosyal ve kültürel dokusunun canlılığını koruyamamış, birey, aile, mahalle, toplum ve devlet yapılarının birbirini tamamlayan, bütünleyen, destekleyen ve güçlendiren yüzlerce yıllık örgüsünün çözülmesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu çözülmeye karşı durmak için Osmanlı çeşitli Modernleşme adımları atmıştır. 1826’da Yeniçeri Ocağı yerine modern ordunun kurulması, bürokratik yapıdaki köklü değişimler, hukuk kodifikasyonlarının şer’i hukuktan uzaklaşarak Batı hukukuna yakınlaşması, Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) fermanları, 1876’da I. Meşrutiyet’in ve 1909’da II. Meşrutiyet’in ilanı, sosyal hayatta, gündelik yaşamda, giyim-kuşamda, görgü kurallarında, eğitimde, bilimde, sağlıkta, tarımda, sanayi üretiminde, madencilikte, ulaşımda, insanın yaşamını kuşatan bütün alanlarda yaşanan değişimler, bu adımlardan bazılarıdır. Bu açıdan modernleşme süreci, epistemolojik, yani varlık, bilgi ve değer alanlarının da dönüşmesini ifade eder. Cumhuriyet sosyolojisi, bu çözülmeyi incelerken dayanak alınacak özellikleri kendi yaklaşımları içinden ortaya koymuştur. Bunun iki farklı yaklaşımını, İstanbul Sosyoloji Geleneği’nin temsilcisi Cahit Tanyol (1914- ...) ve Yorumbilgisel Sosyoloji Geleneği’nin temsilcisi Şerif Mardin (1927-2017)’in düşünceleri ile karşılaştırmalı olarak ele alacağız. Bu sürecin tahlili, modernleşme girişimindeki yetersizliklerimizi, yanlışlıklarımızı veya sonuçsuz girişimlerimizi, verdiğimiz sosyal, kültürel, hukuk kodifikasyonu ve kimlik ödünlerinin nasıl sonuçlara yol açtığının listesini de ortaya koyar. Nihayetinde, modernleşme, bize Batı-merkezci olarak dayatılan bir süreç midir, bizim yapamadığımız bir sürecin adı mıdır, yoksa modernleşmeyi yanlış mı anladık, içselleştirdik ve uyguladık, veya bunların hepsini eş-zamanlı olarak bir arada mı yaşıyoruz? Bu sorunun cevabını, Cumhuriyet dönemi Türk Modernleşmesi’ni bizatihi yaşayan, ülke tarihine tanıklık eden, çalışmalarıyla bu konuyu etraflıca ele alan, tespitler, yorumlar ve öngörüler ortaya koyan iki önemli sosyal bilimcinin, sosyoloğun çalışmaları üzerinden arayacağız.

TURKISH MODERNIZATION: A COMPARATIVE ANALYSIS OF CAHİT TANYOL AND ŞERİF MARDİN’S APPROACHES

The Turkish Modernization can be extended to the years after the recommendations of the Ottoman administration in the 1700s, when the recommendations of Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi in the European Embassy in France (1720-1721) were observed. Change in the last 150-200 years of existence by Westernization and/or Modernization, conversion and reconstruction process; due to the inadequacy for adaptation to the rapidly capitalized world system with the industrial revolution, the systematic existence of the Ottoman state and society was not possible. State that can survive only after a but point with political maneuvers, has lost its economic power completely, did can not maintain the vitality of social and cultural structre, it has been faced with the dissolution of hundreds of years of knitting of the individual, family, neighborhood, community and state structures that complement, integrating, support and strengthen each other. In order to stand against this dissolution the Ottoman has taken several modernization steps. Establishment of modern army in 1826 instead of Janissaries, radical changes in bureaucratic structure, convergence of law with the Western law, Edicts of Tanzimat (1839) and Islahat (1856), Announcement of the First Constitutional Monarchy in 1876 and II. Announcement of the Constitutional Monarchy in 1909, in social life, in everyday life, clothing-finery style, in etiquette, in education, in science, in health, in agricultural, in production, in mining, in transportation, changin processes in all areas that surround the life of people, are some of these steps. From this point of view, the process of modernization also refers to the transformation epistemological that is, areas of existence, knowledge and value. of The sociology of the Republic revealed the features to be based on in its analysis from its own approaches. The tradition of two different approaches, Cahit Tanyol (1914-...), representative of the İstanbul Sociological Tradition, and Şerif Mardin (1927-2017), representative of the Hermenuetic Sociological Tradition, will put them in comparison with their thoughts. The analysis of this process reveals the inadequacies of our attempt to modernization, our inaccuracies or inconclusive attempts. This analysis also gives the list of results that this social, cultural, legal codification and identity concessions that we have made. In the end, modernization is a process that has been imposed on us as a West-centric, is the name of a process that we cannot, otherwise, we understood, internalized and implemented modernization wrongly, or all of them live together simultaneously? We research the answer to this question with works of the two important social scientist and sociologist who witnessed the history of the Turkish Modernization in the Republican era, witnessed the history of the country, discussed this issue thoroughly with their works, and revealed the findings, comments and predictions.

PDF

___

Ağaoğlu, A. (2013). Üç Medeniyet. İstanbul: Doğu Kitabevi (İlk baskı 1927).
Ahmad, F. (2002). Modern Türkiye’nin Oluşumu (2. Baskı). İstanbul: Doruk Yayınları.
Akçura, Y. (1976). Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu (İlk baskı Kahire 1907. Gazete baskısı 1904).
Akçura, Y. (2016). Târih-i Siyâsî (1926-1927-1928 Ders Notları). İstanbul: Ötüken Yayınları.
Akçuraoğlu, Y. (1990). Türkçülük. İstanbul: Toker Yayınları (İlk baskı 1928).
Altun, F. (2017). Modernleşme Kuramı-Eleştirel Bir Giriş. İstanbul: İnsan Yayınları.
Arlı, A. (2008). Türkiye’de Sosyolojinin Eleştirel Kapasitesi: Şerif Mardin Üzerine. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 6, Sayı 11, s. 633-651.
Arlı, A. (2014). Oryantalizm & Oksidentalizm ve Şerif Mardin (3. Baskı). İstanbul: Küre Yayınları.
Avcıoğlu, D. (1968). Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın). Ankara: Bilgi Yayınevi.
Aygün, M. (2013). Mümtaz Turhan ve Batılılaşma Tartışmaları - Türkiye’de Amerikan Eksenli Muhafazakârlık. İstanbul: Doğu Kitabevi.
Azman, A. (2009). Yeniden Yapılanma ya da Yapısökümün Uzantısı Olarak Batı-Dışı Modernlik. Türkiye’de Toplumbilimlerin Gelişimi II - Anglo-Amerikan Etkisi (Sosyoloji Yıllığı 18) içinde (s. 306-318) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Baran, M. (2013). Avrupa’da Gelişen Modernlik ve Modernleşme Anlayışları ve Bu Anlayışların Türkiye’ye Yansımalarına Tarihî Sosyolojik Açıdan Bir Bakış. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/11 Fall, p. 55-79, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, Ankara-Turkey.
Belge, M. (2001). Mustafa Kemal ve Kemalizm. Kemalizm (Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 2) (4. Baskı, 2004) içinde (s. 29-43) (Ed. A. İnsel). İstanbul: İletişim Yayınları.
Berkes, N. (1965). Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler. İstanbul: Yön Yayınları.
Berkes, N. (1975). Türk Düşününde Batı Sorunu. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Berkes, N. (2002). Türkiye’de Çağdaşlaşma (2. Baskı) (Yay. Haz. A. Kuyaş). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları (İlk baskı İngilizce 1964).
Bolay, S. H. (2018). Batı Aklına Karşı Türkiye. İstanbul: Ketebe Yayınları. Kocabaşoğlu, U. (Ed.). (2004). Modernleşme ve Batıcılık (Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt 3) (3. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
Bozkurt, M. E. (1967). Atatürk İhtilali. İstanbul: Altın Kitaplar (İlk baskı 1940).
Coşar, N. (Der.). (1995). Türkiye’de Devletçilik. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Çav, E. (2011). Dramın Aydını Cahit Tanyol: Şair-Öğretmen-Felsefeci-Sosyolog. İstanbul: Kesit Yayınları.
Çav. E. (2017, 15 Eylül). Yorum Sosyolojisinin Türkiye’deki Kurucusu (Şerif Mardin Yazı Dizisi 3). Milat.
Çiğdem, A. (2002), Batılılaşma, Modernite ve Modernizasyon – “Türk Batılılaşması”nı Açıklayıcı Bir Kavram: Türk Başkalığı. Modernleşme ve Batıcılık (Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt 3) (3. Baskı, 2004) içinde (s. 68-81) (Ed. U. Kocabaşoğlu). İstanbul: İletişim Yayınları.
Çiğdem, A. (2005). “Millî Mesele” Olarak Din. Şerif Mardin’e Armağan (3. Baskı, 2015) içinde (s. 21-35) (Ed. A. Öncü ve O. Tekelioğlu). İstanbul: İletişim Yayınları.
Dikeçligil, B. (2017). Ontolojiyi Hatırlamak: Sosyolojide Yöntem Sorunu. Konya: Çizgi Yayınları.
Doğu Batı (2002, Ağustos-Eylül-Ekim). Oryantalizm I-II. Sayı 20.
Eğribel, E. (2012a). Doğu-Batı Farklılığı ve Eşitsiz Dengenin Biçim Değiştirmesi: Batılılaşma Yerine Küreselleşmenin İkamesi. Türkiye’de Modernleşme Batılılaşma Yerine Küreselleşmenin İkamesi (Sosyoloji Yıllığı 22) içinde (s. 51-60) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Eğribel, E. (2012b). Küre Muhafazakarlaşma ve Anti-Komünizmin Adlığı Biçim: Modernleşme Sürecinin Suçlanması ve Osmanlı Kimliğinin Mahkum Edilmesi. Türkiye’de Modernleşme Batılılaşma Yerine Küreselleşmenin İkamesi (Sosyoloji Yıllığı 22) içinde (s. 61-67) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Eğribel, E. ve Özcan, U. (2005). Baykan Sezer ve Tarihte Doğu Batı Çatışması: Türk Sosyolojisinin Dünyaya Söyleyecek Farklı Sözü Var. Tarihte Doğu-Batı Çatışması (Sosyoloji Yıllığı 12, 2. Baskı, 2017) içinde (s. 17-27) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Eğribel, E. ve Özcan, U. (2009). Batı’da Sosyolojinin Sonu ve Türk Sosyolojisinin Ufukları. Türkiye’de Toplumbilimlerin Gelişimi II - Anglo-Amerikan Etkisi (Sosyoloji Yıllığı 18) içinde (s. 398-408) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Eğribel E. ve Özcan, U. (2010). Türk Düşüncesi 200 Yıldır Batı’ya Göre Şekillenmiştir. Türk Sosyologları ve Eserleri - I - Temel Tartışmalar (Sosyoloji Yıllığı 20) içinde (s. 52-64) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Eğribel E. ve Özcan, U. (2012). Türkiye’de Batıcılaşmanın Serüveni: Modernleşme-Küreselleşme Gerilimi İçinde “İki Tanzimat” Değerlendirmesi. Türkiye’de Modernleşme Batılılaşma Yerine Küreselleşmenin İkamesi (Sosyoloji Yıllığı 22) içinde (s. 43-50) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Eğribel, E. ve Özcan, U. (Ed.). (2012). Türkiye’de Modernleşme-Batılılaşma Yerine Küreselleşmenin İkamesi (Sosyoloji Yıllığı 22). İstanbul: Doğu Kitabevi.
E. Eğribel ve U. Özcan (Ed.). (2017). Tarihte Doğu-Batı Çatışması (Sosyoloji Yıllığı 12, 2. Baskı). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Erşan, M. (2006). Mustafa Kemal Atatürk’ün Batılılaşma Hakkındaki Düşünceleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 8, s. 39-49.
Gencer, B. (2017), İslâm’da Modernleşme (1839-1939) (4. Baskı). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Genç, M. (1996). 19. Yüzyılda Osmanlı İktisadî Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerinde Değişmeler. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi (2000) içinde (s. 87-96). İstanbul: Ötüken Yayınları.
Genç, M. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Georgeon, F. (1986). Bir Kimlik Arayışı: Türk Milliyetçiliği. Osmanlı-Türk Modernleşmesi 1900- 1930 (2006) içinde (s. 1-22) (Çev. A. Berktay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Georgeon, F. (2006). Osmanlı-Türk Modernleşmesi 1900-1930 (Çev. A. Berktay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek İslâmlaşmak Muasırlaşmak. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Gökalp, Z. (2014). Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Ötüken Yayınları (İlk baskı 1923).
Göle, N. (1998a). Mühendisler ve İdeoloji: Öncü Devrimcileriden Yenilikçi Seçkinlere (2. Baskı). İstanbul: Metis Yayınları.
Göle, N. (1998b). Batı-Dışı Modernlik Üzerine Bir İlk Desen. Doğu Batı, Sayı 2, s. 57-64.
Göle, N. (1998c). Batı-dışı Modernliğin Kavramsallaştırılması Mümkün mü?. Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek – Yeni Bir Kavrayışa Doğru (2. Baskı, 2001) içinde (s. 310-320). İstanbul: Metis Yayınları.
Göle, N. (2002). Batı Dışı Modernlik: Kavram Üzerine. Modernleşme ve Batıcılık (Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 3) (3. Baskı, 2004) içinde (s. 56-67) (Ed. U. Kocabaşoğlu). İstanbul: İletişim Yayınları.
Gündoğdu, M. A. (2018). Yenilikçi Tanzimat Aydınlarının İslâm’ın Köklerine Yönelişi. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 13/15 Spring, p. 243-257, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, Ankara- Turkey.
İleri, C. N. (2002). Türk Devrimi-İnsanlık Tarihinde Türk Devriminin Yeri (Gün. Dil. Çev. Ö. Ozankaya). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları (İlk baskı 1926).
İnan, A. (1970). Tarihten Bugüne. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
İnsel, A. (2001). Giriş. Kemalizm (Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 2) (4. Baskı, 2004) içinde (s. 17-27) (Ed. A. İnsel). İstanbul: İletişim Yayınları.
İslâmoğlu, H. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü (2. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
Kabakçı, E. ve Adadağ, Ö. (2009). Islahattan Devrime: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Türk Siyasî Düşüncesinde Değişim Algısı. Dîvân, Cilt 14, Sayı 26, s. 1-44.
Kaçmazoğlu, H. B. (2016). Türk Sosyolojisinde Temalar 1: Türkçülük-İslâmcılık-Muhafazakârlık (2. Baskı). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Kaliber, Alper (2002), Türk Modernleşmesini Sorunsallaştıran Üç Ana Paradigma Üzerine. Modernleşme ve Batıcılık (Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 3) (3. Baskı, 2004) içinde (s. 107-124) (Ed. U. Kocabaşoğlu). İstanbul: İletişim Yayınları.
Kara, İ. (1998). Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi III Metinler Kişiler. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Kara, İ. (2014). Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi II Metinler Kişiler (2. Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları (İlk baskı 1987).
Kara, İ. (2016). Din ile Modernleşme Arasında - Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri (5. Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları.
Kara, İ. (2017a). Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi I Metinler Kişiler (3. Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları (İlk baskı 1986).
Kara, İ. (2017b). Cumhuriyet Türkiye’sinde Bir Mesele Olarak İslâm 1-2 (8. ve 2. Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları.
Kara, İ. (2017c). Müslüman Kalarak Avrupalı Olmak - Çağdaş Türk Düşüncesinde Din Siyaset Medeniyet. İstanbul: Dergah Yayınları.
Kara, İ. (2017d). İslâmcıların Siyasi Görüşleri 1-Hilafet ve Meşrutiyet (4. Baskı). İstanbul: Dergah Yayınları.
Karpat, K. H. (1996). Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller). İstanbul: Afa Yayınları (İlk baskı 1967).
Kaya, M. (2015). Batı Dışı Modernleşme Örneği Olarak Türkiye Modernleşmesi: Süreklilikler, Kopuşlar ve Çatallanmalar. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/2 Winter, p. 545-564, ISSN:1308- 2140, www.turkishstudies.net, Ankara-Turkey.
Kayalı, K. (1995). Türk Sosyolojisinin 1980’lerde Yeniden Biçimlenişi. Türk Düşünce Dünyasının Bunalımı-Görüntüdeki Dinamizmin Gölgelediği Tıkanıklık (2. Baskı, 2002) içinde (s. 147- 174). İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyman, F. (2001). Şerif Mardin, Toplumsal Kuram ve Türk Modernleşmesini Anlamak. Doğu Batı, Sayı 16, 2001, s. 9-29.
Keyman, F. (2005). Şerif Mardin’i Okumak: Modernleşme, Yorumbilgisel Yaklaşım ve Türkiye. Şerif Mardin’e Armağan (3. Baskı, 2015) içinde (s. 37-63) (Der. A. Öncü ve O. Tekelioğlu). İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyman, F. (2007). Şerif Mardin’i Okumak. Türk Sosyolojisinde Üç Bilim İnsanı: Cahit Tanyol- Mübeccel B. Kıray-Şerif Mardin (2010) içinde (s. 145-152) (Haz. Ç. Kovanlıkaya ve E. Çav). İstanbul: Bağlam Yayınları.
Kovanlıkaya, Ç. ve Çav, E. (Haz.). (2010). Türk Sosyolojisinde Üç Bilim İnsanı: Cahit Tanyol- Mübeccel B. Kıray-Şerif Mardin. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Köker, L. (2001). Kemalizm/Atatürkçülük: Modernleşme, Devlet ve Demokrasi. A. İnsel (Ed.). Kemalizm (Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 2) (4. Baskı, 2004) içinde (s. 97-112) (Ed. A. İnsel). İstanbul: İletişim Yayınları.
Küçükömer, İ. (2002). Düzenin Yabancılaşması (Batılılaşma) (3. Baskı). İstanbul: Bağlam Yayınları.
Lewis, B. (1984). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Mardin, Ş. (1960). Türkiye’de İletişimin Modernleşmesinin Erken Bir Safhası Üzerine Bazı Notlar. Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) (14. Baskı, 2004) içinde (s. 143-176) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1961). Yeni Osmanlılar, Jön Türkler ve Silahlı Kuvvetler. Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2) (7. Baskı, 2003) içinde (s. 139-143) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1962). Türkiye’de İktisadi Düşüncenin Gelişmesi. Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2) (7. Baskı, 2003) içinde (s. 51-118) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1971). Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma. Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) (14. Baskı, 2004) içinde (s. 21-79) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1976). Türk Düşüncesinde Batı Sorunu. Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) (14. Baskı, 2004) içinde (s. 239-248) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1983a). Batıcılık. Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) (14. Baskı, 2004) içinde (s. 9-20) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1983b). İslâmcılık: Tanzimat Dönemi. Türkiye’de Din ve Siyaset (Makaleler 3) (10. Baskı, 2004) içinde (s. 9-21) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1983c). İslâmcılık: Cumhuriyet Dönemi. Türkiye’de Din ve Siyaset (Makaleler 3) (10. Baskı, 2004) içinde (s. 23-33) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1983d). Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk. Türkiye’de Toplum ve Siyaset (Makaleler 1) (12. Baskı, 2004) içinde (s. 203-239) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1984). “Aydınlar” Konusunda Ülgener ve Bir İzah Denemesi. Türkiye’de Din ve Siyaset (Makaleler 3) (10. Baskı, 2004) içinde (s. 251-260) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1985a). 19. Yüzyılda Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti. Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) (14. Baskı, 2004) içinde (s. 81-101) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1985b). Şerif Mardin’le Din ve Devlet Sosyolojisi Konusunda Söyleşi. Türkiye’de Toplum ve Siyaset (Makaleler 1) (12. Baskı, 2004) içinde (s. 119-158) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1986a). Max Weber. Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler 2) (7. Baskı, 2003) içinde (s. 121-129) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1986b). Modern Türkiye’de Din ve Siyaset. Türkiye’de Din ve Siyaset (Makaleler 3) (10. Baskı, 2004) içinde (s. 113-143) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (1988). Osmanlı Bakış Açısında Hürriyet. Türk Modernleşmesi (Makaleler 4) (14. Baskı, 2004) içinde (s. 103-122) (Der. M. Türköne ve T. Önder). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (2000). Genel Hatlarıyla Modernleşme. Modernleşme, İslâm Dünyası ve Türkiye (İSAV İlmi Toplantılar Dizisi Kitabı, 2001) içinde (s. 21-29). İstanbul: Ensar Neşriyat.
Mardin, Ş. (2003). Bediüzzaman Said Nursi Olayı: Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim (9. Baskı) (Çev. M. Çulhaoğlu). İstanbul: İletişim Yayınları (İlk baskı İngilizce 1989).
Mardin, Ş. (2004a). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu (5. Baskı) (Çev. M. Türköne, F. Unan ve İ. Erdoğan). İstanbul: İletişim Yayınları (İlk baskı İngilizce, The Genesis of Young Otoman Thought, Princeton University Press, 1962, Türkçe ilk baskı 1996).
Mardin, Ş. (2004b). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1905-1908 (11. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları (İlk baskı 1964).
Mardin, Ş. (2004c). Din ve İdeoloji (13. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları (İlk baskı 1969).
Mardin, Ş. (2006). Şerif Mardin ile “Türk Siyaset Düşüncesi” Üzerine (Söy. G. Çetinsaya, C. Çakır, A. Okumuş, A. Arlı). Türkiye, İslâm ve Sekülarizm (Makaleler 5) (4. Baskı, 2015) içinde (s. 201-236). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (2007). Sosyolojiden Tarihe Bakmak (Söy. B. Toksabay). Tarihsel Sosyoloji (4. Baskı, 2016) içinde (s. 214-232) (Haz. E. Özdalga). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Marife (2002). Oryantalizm. Sayı 3.
Meriç, C. (1977). Hangi Batı. Umrandan Uygarlığa (12. Baskı, 2006) içinde (s. 24-31). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mert, N. (1994). Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Ortaylı, İ. (2004). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı (19. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
Özcan, U. (2010a). Yüzyıl Dönümünde Batıcı Bir Aydın: Ahmet Ağaoğlu ve Rol Değişikliği. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Özcan, U. (2010b). Türkiye’de Sosyoloji: Başlıca Akımlar Dönemler ve Figürler. Türk Sosyologları ve Eserleri II – Temel Tartışmalar (Sosyoloji Yıllığı 20, 2010) içinde (s. 95-216) (Ed. E. Eğribel ve U. Özcan). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Safa, P. (1963). Doğu-Batı Sentezi. İstanbul: Yağmur Yayınları.
Sevil, M. S. (1991). Türkiye’de Modernleşme ve Modernleştiriciler. Ankara: Vadi Yayınları.
Sezer, B. (2018a). Doğu-Batı İlişkileri Açısından Batı Tarımı (2. Baskı). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Sezer, B. (2018b). Batı Dünya Egemenliği ve Endüstri Devrimi (2. Baskı). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Shaw, S. J. ve Shaw, E. K. (1983). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (İkinci Cilt: Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Türkiye’nin Doğuşu, 1805-1975). İstanbul: E Yayınları.
Şentürk, R. (1996). İslâm Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim. İstanbul: İz Yayınları.
Şerif Mardin Oturumu Sonrası Tartışma ve Sorular (Oturuma katılan konuşmacı ve dinleyicilerin soru-cevaplı konuşmaları) (2007). Türk Sosyolojisinde Üç Bilim İnsanı: Cahit Tanyol-Mübeccel B. Kıray-Şerif Mardin (2010) içinde (s. 159-172) (Haz. Ç. Kovanlıkaya ve E. Çav). İstanbul: Bağlam Yayınları.
Tanyol, C. (1939, Ocak). Arif Nihad Asya Hakkında. Aramak, Sayı 9, s. 2-9.
Tanyol, C. (1942, Kasım). Milliyet Zabıtası. Değirmen, Sayı 2, s. 43-44 ve 63.
Tanyol, C. (1942, Aralık). Milliyet ve San’at. Değirmen, Sayı 3, s. 68-70.
Tanyol, C. (1943, 21 Eylül). Mecmualara ve Büyük Doğu’ya Dair. Vatan.
Tanyol, C. (1943, Haziran). Bir Dilenci Şairi: Rıfat Ilgaz. Değirmen, Sayı 9, s. 76-80.
Tanyol, C. (1949, 6 Temmuz). Şekip Tunc’a, Felsefeye ve Hayata Dair. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1950, 29 Eylül). Milli Terbiye ve Aşağılık Duygusu. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1950, 6 Ekim). Aşağılık Duygusunun Sebepleri. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 2-9 Mart). Kendine Dönüş I-II. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 16 Mart). Fikir An’anesi. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 6 Nisan). Fikir Korkusu. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 27 Nisan). Fikir Yoksulluğu. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 22 Haziran). Avrupa Dilenciliği. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 13 Temmuz). Kurtuluş Yolu. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1951, 23 Kasım). Fikir Hürriyeti. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1952, 13 Haziran). Tarih Terbiyesi. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1952, 27 Haziran). Batı Medeniyeti ve Kapıkulu Zihniyeti. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1952, Ekim). Örf, Âdet, Sanat. Sosyoloji Dünyası, Sayı 2, s. 47-49.
Tanyol, C. (1952, 26 Aralık). Halk Şiiri ve Bir Münakaşa. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1953, 1 Temmuz). Batı-Doğu Dramı. Varlık, Sayı 369, s. 6.
Tanyol, C. (1953, 7 Ağustos). Yahya Kemal ve Kocamustafapaşa. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1953, 20 Kasım). Folklor ve Medeniyet. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1954, 19 Şubat). Siyasi Partilerimiz ve Demokrasi. Yeni Sabah.
Tanyol, C. (1954, 13 Ekim). Folklor ve Laik Kültür. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1955, 4 Şubat). Fikir ve İnkılaplarımız. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1955, Kasım). İnkılap, Teknik ve Hürriyet. Türk Yurdu, Sayı 250, s. 337-342.
Tanyol, C. (1956, Mayıs). Şiirde Sağ ve Sol. Akademi, Sayı 1, s. 11-12.
Tanyol, C. (1957, 5 Şubat). Avrupa Medeniyeti ve Biz. Havadis.
Tanyol, C. (1957, 31 Mart). Biz Bize Benzeriz. Havadis.
Tanyol, C. (1959, 7 Şubat). Batılaşmanın Neresindeyiz?. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1959, 15 Şubat). Yahya Kemal’in Şiirimizdeki Yeri III. Varlık, Sayı 496, s. 4-5.
Tanyol, C. (1960). Sosyal Ahlak: Laik Ahlaka Giriş. İstanbul: İ.Ü.E.F. Yayınları.
Tanyol, C. (1960, 30 Temmuz). 27 Mayıs’tan Beklediğimiz. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 23 Mart). Hürriyet Kalıbı. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 15 Haziran). Batı Demokrasileri ve Biz. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 13 Temmuz). Batı Medeniyetinde Kişilik Layik Tavır-Dini Tavır. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 20 Temmuz). İlim İmamlığı ve Batı. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 27 Temmuz). İnkılap ve Bir Anlayış. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 3 Ağustos). Bir Cevap ve Cevabı. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1962, 10 Ağustos). Bir Cevap. Cumhuriyet.
Tanyol, C. (1963, 1 Mayıs). Turkish Socialists Organize. The Christian Science Monitor, Söyleşi ve Haber: John Rigos, Boston-USA, Volume:55, No: 132, s. 4.
Tanyol, C. (1964, Haziran). Ahmet Haşim Üzerine. Yeni İnsan, Sayı 18, s. 6 ve 33.
Tanyol, C. (1965, 9 Temmuz). Tehlike Çanı I. Yön, Sayı 118, s. 16.
Tanyol, C. (1965, 30 Temmuz). Tehlike Çanı II. Yön, Sayı 122, s. 7.
Tanyol, C. (1965, 13 Ağustos). Tehlike Çanı III: Çıkar Yol Niçin Sosyalizm?. Yön, Sayı 124, s. 16.
Tanyol, C. (1965, 17 Eylül). Tehlike Çanı IV: Çıkar Yol Niçin Sosyalizm?. Yön, Sayı 129, s. 12.
Tanyol, C. (1965, 24 Eylül). Tehlike Çanı V: İslâmın Cenneti Sosyalizmdir. Yön, Sayı 130, s. 7.
Tanyol, C. (1966, 15 Temmuz). Görünmeyen İşgal. Yön, Sayı 172, s. 14.
Tanyol, C. (1970). Sosyolojik Açıdan Din Ahlak Laiklik ve Politika Üzerine Diyaloglar. İstanbul: Okat Yayınevi.
Tanyol, C. (1971, 11 Kasım). Yenici ve İlerici Atatürk. Milliyet.
Tanyol, C. (1973, 5 Ocak). Yaşadığımız Çelişkilerin Düğüm Noktası. Milliyet.
Tanyol, C. (1976, 27 Haziran). İtalya ve Batı Avrupa Komünizmi. Milliyet (Forumu Yöneten: A. Gevgili; Katılımcılar: C. Tanyol, İ. Giritli, T. Ateş).
Tanyol, C. (1978, 26 Mart). Zamanın Akışı İçinde Doğu ve Batı. Milliyet.
Tanyol, C. (1982). Tanzimat ve Getirdikleri. Cavit Orhan Tütengil’e Armağan içinde (s. 163-171). İstanbul: İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları.
Tanyol, C. (1985, Nisan). İçimizdeki Çelişki: Kültür. Yazko Edebiyat, Sayı 51, s. 4-8.
Tanyol, C. (1987, Şubat). Bizde Doğu Batı Meselesi Çelişki Değil Kavgadır (Söy. C. Barlas). Türk Henkel, Sayı 26, s. 13-15.
Tanyol, C. (1987, 19 Temmuz). Türk-İslâm Sentezcileri. Güneş.
Tanyol, C. (1989, 16 Mart). Kömür ve Marsık Geleneği. Güneş.
Tanyol, C. (1989, 15 Mayıs). Ziya Gökalp’a Göre İslâmiyet’te İlerleme. Güneş.
Tanyol, C. (1989, 6 Temmuz). İhanet. Güneş.
Tanyol, C. (1991, Mayıs). Türkiye’ye Yer Tayini. Türk Henkel, Sayı 76, s. 25-28.
Tanyol, C. (1999, Ekim). Necip Fazıl ve Büyük Doğu Olayı. E Dergisi, Sayı 7, s. 20-21.
Tanyol, C. (2003, Ocak-Şubat). Bir Çağın Serüveni: Necip Fazıl. Kaşgar, Sayı 31, s. 90-95.
Tanyol, C. (2003, Bahar). Cahit Tanyol ile Söyleşi: Hayata, Edebiyata, Düşünceye Dair (Söy. T. Tanyol). Cogito, Sayı 35, s. 85-99.
Tanyol, C. (2004, Ağustos), Necip Fazıl’a Ait Anılar ve Notlar. Kaçak Yayın, Sayı 16, s. 24-26.
Tanyol, C. (2009, Ocak), Yahya Kemal’de Tarih ve Devlet. Hece: Yahya Kemal Özel Sayısı, Sayı 145, s. 438-440.
Rabinow P. ve Sullivan W. (Der.). (1990). Toplum Bilimlerinde Yorumcu Yaklaşım (Çev. Taha Parla). İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
Timur, K. (2009). Tanzimat Dönemi Türk Romanında Din Duygusu ve İnançlar. Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume:4/1-II Winter, p. 2090-2125, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, Ankara- Turkey.
Tunaya, T. Z. (1996). Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri. İstanbul: Arba Yayınları.
Ülken, H. Z. (2001). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi (7. Baskı). İstanbul: Ülken Yayınları.
Yıldırım, E. (2013). Erken Cumhuriyet Yılları Milli Kimlik Tartışmaları: Hasan Ali Yücel ve Türkiye’de Hümanizma Arayışları. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/7 Summer, p. 745-763, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, Ankara-Turkey.
Yıldırım, E. (2012). Hayali Modernlik: Türk Modernliğinin İcadı (2. Baskı). İstanbul: Doğu Kitabevi.
Zürcher, E. J. (2004). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (18. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.