202111

TÜRK DİLLERİNDE İKİLİ-ÇOKLU KAPSAYAN AYRIMI

Zamirler genel olarak üç kişi (birinci, ikinci, üçüncü) ve iki sayı (teklik ve çokluk) kategorisiyle sınıflandırılır. Bununla birlikte çokluk birinci kişi kapsayan/kapsamayan ayrımı da sergiler. Bu ayrım dinleyicinin konuşmacı tarafından ilgili eyleme dahil edilip edilmemesine dayanır ve Türk dillerinde yalnızca bağlamdan hareketle tespit edilir. Fiil çekiminde ise işaretlenmez. Fiil çekiminde ikili ve çoklu kapsayan olarak adlandırılabilecek başka bir ayrım bulunmaktadır. Çokluk 1. kişinin emir-istek çekimine özgü olan ikili biçimler konuşmacının yalnızca bir kişiye, çoklu biçimler ise bir gruba hitap ettiği durumu karşılar. Söz konusu ayrım çeşitli araştırmacılar tarafından ikilik-çokluk, kapsayan-kapsamayan ve arttırılmış-asgari kapsayan biçiminde ele alınır. Bu çalışmada ise söz konusu ayrım ikili kapsayan ve çoklu kapsayan biçiminde kabul edilmiştir. Kapsayan-kapsamayan ayrımının aksine ikili-çoklu kapsayan ayrımı fiil çekiminde görülebilmektedir. Bu özelliğin daha çok Sibirya grubu Türk dilleriyle sınırlı görülmesi ilk bakışta başka dillerin etkisini akla getirse de hem Türkmence ve diğer Türk dilerinin çeşitli ağız ve diyalektlerinde hem de tarihî Türk yazı dillerinde kullanımı (Gülsevin 2013) söz konusu özelliğin genel Türk sahasını ilgilendirdiğini göstermektedir. Çokluk birinci kişi emir-istek eki bu çalışmada kapsayankapsamayan ve ikilik-çokluk ayrımları temelinde ele alınmış, konuyla ilgili daha önceki çalışmalarda üzerinde ayrıntılı durulmayan ek hiyerarşisi işlevsel olarak incelenmiş ve son olarak çağdaş Türk dillerindeki yapılmıştır. kullanımlardan hareketle ekin rekonstrüksiyonu

DUAL-PLURAL INCLUSIVE DISTINCTION IN TURKIC LANGUAGES

Pronouns are usually classified by person (first, second and third) and number (singular and plural). But the first person plural has also an exclusive/inclusive distinction. This distinction is based on whether the addressee is included (inclusive) or excluded (exclusive) by the speaker. The exlusive or inclusive meanings can be supplied by the context, This distinction is not typical for verbal inflection. There is another distinction which will be called dual/plural inclusive in this paper. Dual/plural distinction depending on whether the speaker addresses one person or more than one person occurs in the imperative mood and is attested only for the inclusive first plural person. This distinction has been termed exclusive/inclusive, dual/plural or augmented/minimal inclusive by various scholars. Unlike the exclusive/inclusive, the dual/plural inclusive distinction is seen in verbal inflection. The fact that this distinction is seen distinctively in Siberian Turkic area would seem to suggest that this feature is copied from other language groups. But the presence of this distinction in Turkmen and in some dialects of other Turkic languages means that the dual/plural distinction is an archaic feature and that it’s use has decreased over time. The fact that the dual/plural inclusive distinction is not only limited to Siberian languages and occurs in Turkmen, some Turkic dialects and historical Turkic written languages shows that this distinction is related to the common Turkic area. In this work, the first plural imperative formation is surveyed based on inclusive/exclusive and dual/plural inclusive distinctions. The formation functionally. Finally, a recontruction is given at the end of the paper. of the first plural imperative is investigated

PDF

___

AKAT = Oruzbayeva B., Tursunov, A., Sıdıkov, C., Akmataliyev, A., Musayev, S. ve Sadıkov, T. (2009). Azırkı kırgız adabiy tili Bişkek: Avrasya.
Ay, Ö. (2009). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi. Ankara: TDK
Baskakov, N. A. (1975). Proishojdeniye form povelitelno-jelatelnogo nakloneniya v tyurkskih yazıkah. Voprosı yazıkoznaniya 1, 91-104.
Blagova, G. F. (1973). Stroyeniye form jelatelnogo nakloneniya v tyurkskih yazıkah i tendentsiya k sverhnormalnomu ih uslojneniyu. Sovyetskaya tyurkologiya I, 10-25.
Çispiyakov, E. F. (1992). Uçebnik şorskogo yazıka. Kemerovo: Kemerovskoye knijnoye izdatelstvo.
Dırenkova, N. P. (1940). Grammatika oyrotskogo yazıka. Moskva: Nauka.
Dırenkova, N. P. (1941). Grammatika şorskogo yazıka. Moskva: Nauka.
Doğan, T. (2012). Yıldızeli Yöresi Ağzında 1. Şahıs İstek Eki -(y)äŋ/-(y)äŋ. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 9/3, 122-134.
Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
Gülsevin, G. (2013). Tarihi ve Yaşayan Türk Diyalektlerinde Emir-İstek Kipinin Birinci “Çokluk” ve Birinci “İkilik (Tesniye)” Çekimleri Üzerine. (Ed. Ülkü Gürsoy, Figen Güner Dilek, Dilek Ergönenç Akbaba, Feyzi Ersoy, Yavuz Kartallıoğlu ve Habibe Yazıcı Ersoy) Prof. Dr. Leyla Karahan Armağanı (ss. 533-559). Ankara: Akçağ Yayınları.
Janhunen, J. (2003). The Mongolic Languages. London and New York: Routledge.
Johanson, L. (2007). Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler (Çev. Nurettin Demir). Ankara: TDK.
Karpov, V. G. (Ed.) (2004). Hakas tili (Morfologiya). Agban: Izdatelstvo Hakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N. F. Katanova.
Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov. Leningrad: Nauka.
KTLG-F = Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri 1: Fiil (2006). Ankara: TDK.
Maksyutova, N. H. (1976). Vostoçnıy dialekt başkirskogo yazıka. Moskva: Nauka.
Menges, K. H. (1995). The Turkic Languages and Peoples: An Introduction Turkic Studies. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Monguş, D. A. ve Kuular, K. B. (1995). Tıva dıl. Kızıl: Tıvanıŋ nom ündürer çeri.
Nedjalkov, I. (1997). Evenki. London and New York: Routledge.
Nevskaya, İ. A. (2005). Inclusive and exclusive in Altaic languages. E. Filimonova (Ed.) Clusivity (ss. 341-359). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar yakutskogo yazıka I. Moskva: Nauka.
Rassadin, V. (1978). Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitelnom osveşçenii. Moskva: Nauka.
Sevortyan, E. V. (1956). Kategoriya skazuyemosti. N. K. Dmitriyev (Ed.) İssledovaniya posravnitelnoy grammatike tyurkskih yazıkov: Morfologiya (ss. 16-22). Moskva: Nauka.
SİGTY-M = Tenişev E. R. (Ed.) (1988). Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov: Morfologiya Moskva: Nauka.
Ubryatova, Y. İ. (1982). Grammatika sovremennogo yakutskogo literaturnogo yazıka. Moskva: Nauka.
Welsapar, A. (2002). Kepjebaş. Stockholm: Gün.