AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ: FÂTİHA VE İHLÂS SÛRELERİ TERCÜMELERİ VE TEVHÎD MANZÛMELERİ

Fâtiha ve İhlâs sureleri İslam inancının özü tevhîdin en yalın ifade edildiği metinlerdendir. Bu özellikleri dolayısıyla, bu sureler ve verdikleri tevhîd mesajı ile ilgili İslam'ın en erken dönemlerinden itibaren, özellikle mutasavvıflar tarafından çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bu çalışmalar zaman içinde tevhîd konusunda müstakil bir ilim dalının doğmasını sağlamıştır. Fâtiha, İhlâs sureleri ve tevhîd konusu çok sayıda ilmi eserde ele alındığı kadar, birçok edebi metinde de işlenmişlerdir. Bu konudaki çalışmalarda çoğu kere, buradaki metinde de olduğu gibi, ilmi ve edebi yaklaşım ve ifade iç içe geçmiştir. Aziz Mahmud Hüdâyî (ö. 1628) ve Kadızâde Mehmed Efendi (ö. 1636) farklı yönleriyle 17. YY Osmanlı tarihinde önemli etkiler bırakmış iki önemli şahsiyettir. Hüdâyî mutasavvıf kimliği, Kadızâde de dînî metinleri diğer ulemadan farklı yorumuyla sadece kendi dönemlerinde değil günümüze kadar gelen bir etkiye sahip olmuşlardır. Elimizde bulunan Fâtiha ve İhlâs sureleri tercümelerinin Fâtiha suresi tercümesi bölümü, farklı İslami yaklaşımlara sahip bu iki şahsa da ithaf edilmiş bulunmaktadır. Eldeki beş nüshanın tamamında tercümenin hemen devamında Hüdâyî'nin Tevhîd Manzûmeleri, Pîr Mehmed Azmî'nin müseddes ve Cinânî'nin tesdisinin yer alması bu ihtilaflı durumu daha karmaşık hale getirmektedir. Bu çalışma Aziz Mahmud Hüdâyî ve Kadızâde Mehmed Efendi'yi kısaca tanıtmayı, Fâtiha ve İhlâs sureleri tercümeleri ile Tevhîd Manzûmeleri'nin karşılaştırmalı metnini oluşturmayı, içeriğini değerlendirmeyi ve adı geçen surelerin tercümelerinin mütercimi konusunu tartışmayı amaçlamaktadır.

AZIZ MAHMUD HUDAYI: THE TRANSLATIONS OF FATİHA AND IHLAS SURAS AND THE TWO POEMS OF TAWHID

The Fatiha and Ihlas suras, the first and the 112nd chapters of Qur'an respectively are the texts where the essence of Islam, tawhid, the decleration of the oneness of God, is expressed vividly. There have been many works, especially by sufis since the early days of Islam on these suras and tawhid, which gradually made this subject a discipline. These suras and tawhid were not only the subjects of academic research but also topics of literary works, which are often intertwined as it is the case in this paper. Aziz Mahmud Hüdayi (d. 1628) and Kadızade Mehmed Efendi (d. 1636) were the two significant theologians of the 17th century who had enduring legacies in the Ottoman society and history, the former as a sufi, and the latter as an interpreter of Islam on the literal basis. There is a translation of the Fatiha sura which is attributed to both of these two. There are five copies manuscript copies of the work, which are followed by the two poems of tawhid by Hudayi, and one poem for each by Pir Mehmed Azmi and Cinani, adding one more dimension to the conflict. In this paper, I plan tolook into the lives of Aziz Mahmud Hüdayi and Kadızade Mehmed Efendi by the aim of finding clues for the ownership of this translation. I will also examine the manuscripts of the work with this purpose in mind I will also provide a critical edition of the translation at the end

PDF

___

Abdullah B. Mes‘ud Balyânî (2003). Mutlak Birlik, Haz. Ali Vasfi Kurt, İstanbul: İnsan Yayınları.
Ağralı, Ahmet (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Necâtü'l-Garîk Adlı Eseri", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 321-355.
Akpınar, Ali (2011). Kur'ân Tercüme Teknikleri, Konya: Serhat Kitabevi.
Akün, Ömer Faruk, "Âlî Mustafa Efendi: Edebi Yönü", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, s. 416-421.
Albayrak, İsmail (2001). "11-12 Ekim 2001'de Londra'da Yapılan Kur’an, Metin, Çeviri ve Yorum (The Qur’an, Text, Translation and Interpretation) Adlı Konferanstan Genel İzlenimler", Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, s. 221-239.
Alıcı, Lütfi (2010). Halîlî-i Mar’aşî: Divançe ve Etvâr-ı Seb’a-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım, Kahramanmaraş, Ukde Kitaplığı.
Arı, Bülent (2006). "İstanbul'da Corps Diplomatique ve Azîz Mahmud Hüdâyî", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 2, s. 39-50.
Arslan, Mehmet (2000). "Klasik Türk Edebiyatı Manzum Dini Eserlerinden Bir Örnek, Manzum Akâid Risalesi: Kasîde-i Kadızâde", Osmanlı Edebiyat-Tarih-Kültür Makaleleri, İstanbul: Kitabevi Yayınları, s. 115-128.
Ata, Aysu (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş- Metin-Notlar-Dizin), Ankara : TDK.
Ay, Mahmut (2003). Molla Gürânî'nin "Ğâyetu'l-Emânî" İsimli Tefsiri ve Tefsirinin Fâtiha ve Bakara Surelerinin 1-103 Âyetlerinin Edisyon Kritiği, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Aydar, Hidayet (2010). "Kur’an ve Tercüme (Göksel Âlemde Tercüme Edilmiş Olabileceğine Dair Bir Deneme)", Diyanet İlmi Dergi, 46/3, s. 95-128.
Aydar, Hidayet (1999). "Türklerde Kur’an Çalışmaları", İ. Ü: İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, s. 159-235.
Aydar, Hidayet (1996). Kur'ân-ı Kerîm'in Tercümesi Meselesi, İstanbul: Kur’an Okulu Yayıncılık.
Azamat, Nihat (2012). "Üftâde", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, s. 282-283.
Azîz Mahmûd Hüdâyî (2015). Külliyât-ı Hazret-i Hüdâyî, Haz. Muzaffer Ergür, Adalet Çakır, İstanbul: Dergah Yay.
Aziz Mahmud Hüdâyi (K.S) (2012). Mevlid-i Şerif ve Mi'râciye, Haz. İbrahim Aksu, İstanbul: Hâcegân Yay.
Azîz Mahmûd Hüdâyî (2005). Dîvân-ı İlâhîyât (Tıpkı Basım ve Çevrimyazı), Haz. Mustafa Tatçı, Musa Yıldız, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayınları.
Bahadıroğlu, Mustafa (2003). Vâkıât-ı Hüdâyî'nin Tahlîl ve Tahkîki (I. Cild), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Baskıcı, Gonca, (2000). A Life Between Piety and Politics: Aziz Mahmud Hüdâyî (ca. 1543-1628), Din (darlık) ve Politika Arasında Bir Hayat: Aziz Mahmud Hüdâyî (ca. 1543-1628), Ankara: Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Baş, Erdoğan (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Nefâisü’l-Mecâlis Adlı Tefsîri (Tefsîrin Aslı, Nüshaları ve Örnek Bir Yorum)", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 55-71.
Bilgin, Azmi (2011). "Tekke Edebiyatı", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, s. 381- 384.
Bilmen, Ömer Nasuhi (2014). Mülehhas İlm-i Tevhîd, Haz. Musütafa Kasadar, İstanbul: Ravza Yay.
Birışık, Abdülhamit (2011). "Tefsir", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, s. 281- 290.
Bursalı Mehmed Tahir (1333/1915). Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, C. 1.
Ceyhan, Adem (1996). On Altıncı Osmanlı Şairlerinden Azmi Pir Mehmed Bey ve Divanı, Manisa.
Ceylan, Ömür (2006). "Müfret'ten Hikmet'e -Bir Hüdâyî Portresi", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, 393-398.
Ceylan, Ömür (2005). "Yazarı Meçhul Bir Hüdâyî Şerhi", Üsküdar Sempozyumu-II (12-14 Mart 2004) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. II, s. 28-36.
Coşan, K. Ziyaeddin (2001). İsmâil Hakkı Bursevî ve Fâtiha Sûresi Tefsîri, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Cündioğlu, Dücane (2014). Kur’an Çevirilerinin Dünyası, İstanbul: Kapı Yayınları.
Çavuşoğlu, Semiramis (2001). "Kadızâdeliler", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, s. 98-100.
Çavuşoğlu, Semiramis (1900). The Ķâđızâdeli Movement: An Attempt of Şerî‘at-Minded Reform InThe Ottoman Empire, Princeton Universitesi, Doktora Tezi.
Çift, Salih (2006). "III/IX. Yüzyıl Sûfileri'nin Azîz Mahmud Hüdâyî'ye Tesirleri", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 171-177.
Çimen, Fettah (2010). Yahya İbn Adî ve Tevhîd Risâlesi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YTL.
Deniz, Sebahat (2008). "Kadızâde Mehmed İlmî'nin Sultan IV İçin Yazdığı Manzum Duânâmesi", Divan Edebiyatı Araştırmaları, 1 İstanbul, s. 9-40.
Demir; Ziya (1987). İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fâtiha Tefsirleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi.
Demirli, Ekrem (2012). "Vahdet-i Vücûd", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42, s. 9431-435.
Dilçin, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara, TDK.
Erdoğan Kenan (2004). "Aziz Mahmud Hüdâyi ve Niyâzi-i Mısrî Arasındaki İlişkiler (İki Sûfî Şair arasında Bir Karşılaştırma Denemesi)", I. Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, İstanbul, C. 2, s. 285-294.
Eren, A. Cüneyt (2013). "Fâtiha Sûresinde Edebî Sanatlar", Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 38, s. 41/73.
Eren, Hulusi (2015). "Hüdâyî, Aziz Mahmûd", Türk Edebiyatında İsimler Sözlüğü, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=7217. (Madde yazım tarihi: 20.02.2015).
Eren, Mehmet (2010). Sadreddîn Konevî'nin Fâtiha Tefsiri ve Tasavvufî Hadis Şerhçiliği, İstanbul: Gelenek Yay.
Ergin, Refik (2007). İslam Düşüncesinde Zahir-Batın Ayrımı Açısından Kadızâdeliler Örneği, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi.
Ertan, Mehmet Emin (2013). Aziz Mahmûd Hüdâyî, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2. Bsk.
Ertan, Mehmet Emin (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Edebî Şahsiyeti", Üsküdar SempozyumuIII: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 449-464.
Ertek Morkoç, Yasemin [Haz.] (2003). Eğridirli Hacı Kemal'in Câmiü'n-Nezâir'i, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Evstatıev, Simeon (2013). The Qâđîzâdeli Movement And The Spread of Islamic Revivalism In The Seventeentnh-And Eighteeth Century Ottoman Empire: Preliminary Notes, Sofia: Centre For Advanced Study Sofia.
Farûkî, İsmail R. (2006). Tevhîd, Türkçesi Dilaver Yardım-Lâtif Boyacı, İstanbul: İnsan Yay., 4.Bsk.
Gıynaş, Kamil Ali [Haz] (2014). Pervâne Bey Mecmuası, İstanbul: Akademik Kitaplar, 3 C.
Gökmen, Sacide (2014). XVII. Yüzyıl Tasavvuf Edebiyatında Tevhîdler, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YTL.
Gölpınarlı, Abdülkaki (1960). "Azîz Mahmud Efendi (Şeyh Hüdâyî)", İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, s. 1718-1722.
Gündoğdu, Cengiz (2006). "Pâdişah-Tarîkat Şeyhi Münasebetleri Açısından Azîz Mahmud Hüdâyî ve Çağdaşı Abdülmecîd-i Sivâsî", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 2, s. 15-38.
Güney, Faruk (2008). İbn Sina'dan Elmalılı'ya İhlâs Sûresi Felsefi Tefsir Geleneği: Bir Varlık İdrakinin Zemini Olarak İhlâs Sûresi Tefsiri, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Güven, Mustafa Salim (2012). "Osmanlı Sufilerinin İran Safevilerine Yaklaşımında Aziz Mahmud Hüdâyî Örneği", Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, C. XIII, sayı, 30, s. 33-60.
Güven, Mustafa Salim (1992). Çeşitli Yönleri ile Azîz Mahmûd Hüdâyî'nin Mektupları,. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Güzel, Abdurrahim (2001). "Kelam ve Tasavvuf Açısından Tevhîd", Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11 (2001), s. 193-209.
Hafızoğlu, Nazif (1998). Çelebi Halîfe Cemâl-i Halvetî ve Tefsîru'l-Fâtiha ve'd-Duhâ Adlı Eseri, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YTL.
Hamidullah, Muhammed (1965). Kur’an-ı Kerim Tarihi ve Türkçe Tefsirler Bibliyoğrafyası, Çeviren: Mehmet Sait Mutlu, İstanbul: Yağmur Yayınları.
Işık, Emin (2000). "İhlâs Sûresi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, s. 537-538.
Işık, Emin (1995). "Fâtiha Sûresi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 12, s. 252-254.
İbn Arabi (2015). Fütûhât-ı Mekkiyye: Besmele ve Fâtiha'nın Sırları, Tercüme, Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yay., 2. Bsk.
İsen, Mustafa, Muhsin Macit Haz. (1992). Türk Edebiyatında Tevhîdler, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
İslamoğlu, İsam (1995). Molla Câmî ve Tefsirinde Fâtiha Sûresi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Kaplan, Mahmut (2010). Tevhîd: Fuzuli, İstanbul: Etkileşim Yay.
Karabacak, Esra (1994). Eski Anadolu Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi: Giriş, Metin, Sözlük, ve Tıpkıbasım, Boston: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
Karaca, Songül (2012). Kadızâde Mehmed Efendi, Manzûme-i Akâid (İnceleme-Tenkitli MetinSözlük-Dizin), Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Karatay, Fehmi Edhem (1961). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, C. 1., İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.
Kaya, Murat (2001). Tanzimât'tan II. Meşrûtiyet'e Kadar (1839-1908) Matbu Türkçe Kur'ân-ı Kerim Tercüme ve Tefsirleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü YLT. s. 119
Kemal, Necmeddin (2006)."Azîz Mahmud Hüdâyî Hazretleri ve Döneminin Siyasal Ortamına Etkisi", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 2, s. 51-70.
Kemikli, Bilal (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Muhîti ve Himâyeciliği Üzerine Bazı Değerlendirmeler", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C.2, s. 71-79.
Kök, Mustafa (ts). Azîz Mahmûd Hüdâyî İle İhlâs ve Fâtiha Sûrelerinin Tefsiri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Bitirme Tezi.
Köksal, M. Fatih [Haz.] (2012). Edirneli Nazmi: Mecmaü’n-Nezâir: İnceleme-Tenkitli Metin, Ankara: KB., Ekitap. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78454/edirneli-nazmi-mecmaun-nezair.html. Erişim. 15.01.2016.
Kubat, Mehmet (1993). Kur’an'da Tevhîd, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Kur’an-ı Kerim Meâli (2011). Haz. Halil Altuntaş, Muzaffer Şahin, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Küçükkaya, M. Askeri (2006). "Evliya Çelebi Seyahatnamesin'nde Azîz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarikatı", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. II, s. 83-94.
Mazak, Ferda Olbak (2006). "Pir-i Lâlezârî Mahmud Üsküdârî", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. I, s. 499-508.
Mehmed Süreyyâ (1996). Sicill-i Osmânî: Osmanlı Ünlüleri, Haz. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, C. 3, s. 685.
Mertoğlu, Mehmet Suat (2011). "Tefsir", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, s. 290-294.
Muhammed Es'ad Erbili (1986). Risâle-i Es‘adiyye ve Fâtiha-i Şerife tercümesi, İstanbul: Erkam Yayınları.
Muhammed Es'ad Erbili (1337/1918). Risâle-i Tevhîd, İstanbul.
Muhammed Es'ad Erbili (1327/1909-10). Fâtiha-i Şerîfe Tercümesi, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
Nev‘îzâde Atâî (1989). Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Hadaiku'l-Hakaik Fî Tekmileti'ş-Şakaik, Haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağyrı Yay.
Okuyucu, Cihan (1994). Cinânî (Hayâtı - Eserleri - Dîvânının tenkitli metni), Ankara: TDK.
Özalp, N. Ahmet, Haz. (1995). Gülşen-i Tevhîd: Tevhîdler Güldestesi, İstanbul: Kitapevi.
Özcan, Hüseyin (2012). Hünkar'ın Fâtiha Tefsiri: Hacı Bektaş Veli'nin İngilterede Bulunan Kayıp Eseri, İstanbul: Ufuk Yay.
Özcan, Nuri (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî Âsitânesinde Hizmet Etmiş Mûsikîşinâs Şeyhler", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 2, s. 267-78.
Özemre, Ahmed Yüksel (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’de Mi'râc Neş'esi", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 239-244.
Özler, Mevlüt (2012). "Tevhîd", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, s. 18-20.
Özkan, Nevzat (2014). Aziz Mahmûd Hüdâyî, Tarîkatnâme (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Özmen, Kerim (2003). Bâyezid Halife (er-Rûmî) ve Fâtiha Tefsiri: Secencelü'l-Ervâh ve Nukûşu'lElvâh (Edisyon Kritiği), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YTL.
Özşahin, Lütfü (2006). Erken Dönem Yahudi-Hristiyan İnancında Tevhîd Teslis Mücadelesi: Ebionizm, İstanbul: Subrosa Basım Yayın.
Öztürk, Ali (2012). "Muallim Nâci (1849-1893)'nin "Hülâsatü'l-İhlâs" İsimli İhlâs Sûresi Tefsiri", İslami İlimler Dergisi 7/2, s. 109-140.
Pakiş, Ömer (2001). Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi (Nefâisü’l-Mecâlis Bağlamında), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Ramazanoğlu, Mahmud Sami (1987). Fâtiha Sûresi Tefsiri, İstanbul: Erkam Yay.
Sadreddin Konevi (2002). Fâtiha Suresi Tefsiri, Tercüme: Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayıncılık.
Sağol, Gülden (1997). "Kur’an'ın Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Üzerine Çalışmalar", Türklük Araştırmaları Dergisi, 8, s. 379-396.
Sağol, Gülden (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, Boston: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
Saraç, M.A. Yekta (2007). Klasik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye, İstanbul: 3F Yayınları.
Sarıkçıoğlu, Ekrem (2012). "Tevhîd: Diğer Dinlerde", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, s. 22-24.
Savuran, Yusuf (2005). İzmirli İsmail Hakkı'nın "Mülahhas İlm-i Tevhîd" Adlı Eserinin Sadeleştirilmesi ve Kelamî Açıdan Değerlendirilmesi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Sinanoğlu, Mustafa (2012). "Tevhîd İlmi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, s. 26-27.
Şenocak, Kemaleddin (1970). Kutbu-l-Arifin Seyyid Aziz Mahmud Hüdâyî (K.S): Hayatı, Menakıbı ve Eserleri, İstanbul: İslam Neşriyat Evi.
Şensoy, Sedat (2006). "Nazmü'l-Kur'ân", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 32., s. 461-463.
Şeyhî Mehmed Efendi (1989). Şakaik-ı Nu‘maniye ve Zeyilleri: Vekayiü'l-Fudalâ, Haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağyrı Yay.
Şeyhülislam Şemseddin Muhammed B. Hamza El-Fenârî (2014). Molla Fenârî'nin Fâtiha Tefsiri: Aynü'l-A'yân (Gözdelerin Gözü) Fâtiha Tefsiri, İhtisar ve Tercüme, Ali Akpınar, Malatya: Nasihat Yay., 2. Bsk.
Şimşek, Selami (2015). "XVII. Asır Türk Mutasavvıf Şâirlerinden Azîz Mahmûd Hüdâyî Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi", Kesit Akademi Dergisi (The Journal of Kesit Academy), 1 (Eylül 2015), s. 13-36.
Tanman, M. Baha (1991). "Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4., s. 340-343.
Tansel, Fevziye Abdullah (1967). "Seyyîd Azîz Mahmud Hudâyî ", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XV, s. 1-42.
Tarlan, Ali Nihad Haz. (1936). Tevhîdler I-IV, İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
Taş, Bünyamin (2015). "Klasik Türk Edebiyatında Manzum Tefsir", The Journal of Academic Social Science Studies, 37, s. 101-121.
Tatçı, Mustafa (2013). "Yûnus Emre", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43, s. 600- 606.
Tavukçu, Orhan Kemal (2004). "Aziz Mahmud Hüdâyî'nin Edebi Kişiliği", I. Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Üsküdar Belediyesi, C. 2, s. 276-284.
Tezeren, Ziver (1987). Aziz Mahmud Hüdâyî: Hayatı-San’atı-Fikriyatı, Çağdaşları İçindeki Yeri ve Ünlü Eserleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Tezeren, Ziver (1985). Seyyid Azîz Mahmûd Hüdâyî Divanı-II İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Tezeren, Ziver (1984). Seyyid Azîz Mahmûd Hüdâyî-I, Hayatı, Şahsiyeti, Tarikatı ve Eserleri, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Topaloğlu, Ahmet (1976). Muhammed bin Hamza: XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış "Satır-Arası" Kur’an Tercümesi, İstanbul: KB Yay., 2 C.
Tosun, Necdet (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Tecelliyât İsimli Eseri ve Tasavvufta Rûhî Tecrübelerin Aktarılması Geleneği", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 223-230.
Tuman, Nâil (2001). Tuhfe-i Nâilî (Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri), Haz. Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı, Ankara: Bizim Büro Basımevi, II C.
Tuncer, Mustafa (1991). Molla Fenârî ve Fâtiha Sûresi Tefsiri, Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YLT.
Uçar, Sebahattin (1998). Başlangıçtan Günümüze Kur'ân Tefsîri "Fâtiha Sûresi", Sakarya Üniversitesi, YLT.
Uludağ, Süleyman (2012). "Tevhîd: Tasavvuf", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, s. 21-22.
Ustakurt, Murat (2009). İbn-i Kemal Paşa'nın "Tefsirü'l-Fâtiha" Adlı Eseri, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YTL.
Ustaosmanoğlu, Mahmûd (2014). Fâtiha Tefsiri, İstanbul: Ahıska Yay. 3. bsk.
Uzun, Mustafa (2012). "Tevhîd: Türk-İslam Edebiyatında", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, s. 24-26.
Uzun, Şerife (2012). 16. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatında Tevhîd, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
Yazır, Elmalılı M. Hamdi (2014). İhlâs Suresi Tefsiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
Yıldız, Musa (2006). "Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Arapça ve Farsça Manzûmeleri", Üsküdar Sempozyumu-III: Uluslarası Aziz Mahmud Hüdâyî Sempozyumu (23-25 Mayıs 2005) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 399-422.
Yılmaz, Hasan Kamil (2005). "Vakfiyelerin Dilinden Hüdayî Mahmud Efendi", Üsküdar Sempozyumu-II (12-14 Mart 2004) Bildiriler, İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmalar Merkezi Yayınları, C. 1, s. 173-181.
Yılmaz, Hasan Kamil (1998). Hüdâyî Kütüphanesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 18, s. 460-461.
Yılmaz, Hasan Kamil (1996). "Hüdâyî Kütüphanesi", İLAM Araştırma Dergisi, İstanbul, C. 1/1, s. 85-92.
Yılmaz, Hasan Kamil (1991). "Aziz Mahmud Hüdâyî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, s. 338-340.
Yılmaz, Hasan Kamil (1993). "Celvetiyye", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 7, s. 273-275.
Yılmaz, Hasan Kamil (1986). “Aziz Mahmud Hüdâyî’nin Semâ Risâlesi (Keşfu’l-Kınâ an Vechi’s-Semâ)” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.. 4, s. 273-284.
Yılmaz, Hasan Kamil (1982). Azîz Mahmûd Hüdâyî: Hayatı Eserleri ve Tarikatı, İstanbul: Erkam Yayınları. (1990, 2007, 2011 tarihli sonraki yayınlarının içeriği bu baskıdaki ile aynıdır.)
Zülfikar, F. Cangüzel Güner (1999).Azîz Mahmûd Hüdâyî Külliyesi'nin Kuruluşu ve İlk Yüz Yılı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.