Sovyetler Birliği döneminde Kırgızistan’da folklor çalışmalarında ideolojik yaklaşımlar: Er Soltonoy Destanı örneği

19. yüzyılda ortaya çıkan romantizm hareketiyle uluslaşmanın bir aracı olarak görülen folklor ürünleri, siyasi birliğini sağlayamamış ülkeler tarafından dıştan gelecek ayrıştırıcı akımlara karşı kalkan görevini görmüştür. Nazizm, Sosyalizm ve Komünizm gibi tek parti sistemine dayanan ve ifade özgürlüğünün olmadığı siyasi akımlar ise halka ulaşabilecekleri bütün iletişim kanallarından propaganda amacıyla yararlanmak istemişler; bu akımlar dönemin iletişim araçlarından sayılan folklor ürünlerine de bu bağlamda önemli görevler yüklemişlerdir. Bu görevlerden biri, halkın değer yargılarını anlamaya ve bu değer yargıları üzerinde politikalar geliştirmeye yönelikken, diğeri de geliştirilen bu politikalarla halkın değer yargıları üzerinde oynama yaparak halkla rejim arasında uyum sağlamak, daha açık bir ifade ile halkı rejimin amaçları doğrultusunda biçimlendirerek ferdin kendisi olmasını değil “rejimin adamı” olmasını sağlamaktır. Folkloru ideolojik amaçlar doğrultusunda kullanan akımlardan biri olan Sosyalizm, emperyalist amaçlarla işgal ettiği ülke vatandaşlarını sistemle uyumlu hale getirmek için folklor ürünlerinden çok sık yararlanmıştır. Özellikle sözlü kültürün hâkim olduğu Türk boylarında romantik ve milliyetçi öğelerle süslü destan türü, savaş döneminde milliyetçiliğin dozunu artırmak için kullanırken, olağan dönemlerde proletarya sınıfının sözcülüğüne büründürülmüştür. Bu tip çalışmalar atlı-göçebe özelliklerini yakın zamana kadar sürdüren ve destan türüne özel bir ilginin olduğu Kırgız Türkleri üzerinde de denenmiştir. Bu çalışmada Kırgız Türklerinin Er Soltonoy Destanı örneğinden yola çıkarak destan türü üzerinde yapılan ideolojik tahrifatlar üzerinde durulacaktır.

Ideological approaches of folklore studies in Kyrgyzstan on the Soviet Union period: Ersoltonoy Epic example

Folklore, emerged in the 19th century with the romance movement as a tool of nationalizm, acted as shield aganist discriminative movements in the countries which weren’t able to achieve political unity. Political movement, which doesn’t consist freedom of expression and based on single party system like socialism, nazism and communism, wanted to take advantage of all communication channels for propaganda purpose. These movements imposed important folklore products which was considered as a means of communication and interaction. One of these is to understand the judgements values and develop policies on this judgements, other is to ensure harmony between the regime and people-more clearly by formatting fort he purpose of regime. Socialism which is of the movements using folklore for the ideological purpose have benefited from folklore to make people of occupied countries for he emperialist purpose compatible. Epic type, decorated with elements of romantics and nationalism, is used to increase nationalism by the Turks tribes where oral culture is dominant during the war period at ordinary times has taken spokemanship of proletariat class. Such work has been tested on the Kyrgyz Turks which were nomadic horseman and interested in the type of epic proceeding from Er Soltonoy’s of Kyrgyz Turks.

PDF

___

ABDULVALİYEV İ.-A. AKMATALİYEV vd., Kırgız Tilinin Sözdügü, Bişkek, 2010.
AÇA Mehmet, “Orta Asya’da Uluslaşma Süreci ve Türkiyat Araştırmalarında Rus İlminskiy ve Ardıllarının Rolü” Orta Asya’nın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslam, Milliyet ve Etnisite” (hzl. Ertan Efegil, Pınar Akçalı), Gündoğan Yay., İst., 2003.
AKMATALİYEV Abdıldacan-A. CAYNAKOVA vd., Kırgız Adabiyatının Tarıhı, II. Tom, 2004.
AKMATALİYEV Abdıldacan, Er Soltonoy, El Adabiyatı Seriyası 16. Tom, Bişkek, 2002.
AKMATALİYEV A.-R. SARIPBEKOV-M. MUKASOV, Er Töştük (S. Karalayev Aytuusu Boyunça), El Adabiyatı Seriyası, II. Tom, Bişkek, 1996.
ALİYEV KULMATOV, Manasçılar cana İzildööçülör, Bişkek, 1995.
AULEBEKOVA Şınar, “Kazaklara ve Diğer Topluluklara Kiril Alfabesinin Kullandırılmasına Dair N. İ. İlminskiy’in Düşünceleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.148, Şubat-2004.
BAYCİYEV Mar, “Manas Destanı Kalbimin Ağrısıdır (akt. Doğan GÜRPINAR), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.VI, S.12 (2004).
CAYNAKOVA A.-R. KIDIRBAYEVA, Manas (Sayakbay Karalayev Variantı Boyunça), I. Kitep, Frunze, 1984.
CUMALİYEV Kurmanbek, Mirlan CUMALİYEV, Çüydük-Talastık Manasçılar cana Semeteyçiler, Bişkek Gumaniter Üniversiteti, Bişkek, 2006.
ÇERİBAŞ Mehmet, Kırgız Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı (İnceleme- Transkripsiyonlu Metin- Tıpkıbasım), Yayımlanmış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ank., 2010.
ÇERİBAŞ Mehmet, Kırgız Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı, TKAE Yay., Ank., 2011.
ÇOBANOĞLU Özkul, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Akçağ Yay., Ank., 1999.
DIYKANOVA Ç.K.-L.S. SULAYMANOVA-E. T. TÖLÖKOVA, Kırgız Tilin Üyrönöbüz, Bişkek, 1997.
FEDAKAR Selami, “Özbekistan’da Destan Çalışmalarının Tarihçesi”, Millî Folklor, Yaz-2004, S.62.
İNAN Abdülkadir, “Manas Destanı II”, Makaleler ve İncelemeler, I. Cilt, TTK Yay., Ank., 1998.
KALENDEROĞLU İhsan, “Türkmenistan’da Dede Korkut Hakkında Yapılan Çalışmalar”, Turkish Studies, C.6/1, KıĢ 2011.
KARA Füsun, “Rusya’nın Kırgızistan’daki Koloni Siyaseti (1852-1917)”, FÜ, Sosyal Bilimler Dergisi, C.17, S.2, Elazığ-2007.
KEBEKOVA Batma, “Er Tabıldı-Halk Tarıhının Küzgüsü”, Şırdakbek, Er Tabıldı (hzl. Akmataliyev, Kebekova, Ahmdedov), Bişkek, 2002.
Kırgız Destanları IX: Er Soltonoy, (hzl. A. AKMATALİYEV, A. KIDIRMAMBETOVA, S. ZAKİROV; akt. Dr. İsmail Turan Kallimci), TDK Yay., Ank., 2010.
Kırgız-Sovet Entsiklopediyası, III. Tom, Frunze, 1978.
Manas Entsiklopediya, I. Tom, Bişkek, 1995.
Manas Entsiklopediya, II. Tom, Bişkek, 1995.
MUSAYEV Samar, “Çoŋ Manasçı Sayakbay cana Al Aytkan Variant”, Manas (Sayakbay Karalayevdin Variantı Boyunça), (hzl. Raisa KIDIRBAYEVA, A. CAYNAKOVA), Frunze, 1984.
MUSAYEV vd., Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, I. Tom, Bişkek, 1995.
OINAS Felix J., “Rusya’da Folklor Faaliyetleri”, (çev. Umay Günay), Dünya Halkbilimi Çalışmaları Tarihi (hzl. Gülin Öğüt Eker, M. Öcal Oğuz, Nebi Özdemir), Millî Folklor Yay., Ank, 2003.
OĞUZ M. Öcal, “Somut Olmayan Kültürel Miras ve Kültürel İfade Çeşitliliği”, Millî Folklor, 2009, Y.21, S.82.
OĞUZ M. Öcal, “Türkiye’de Mit ve Masal Çalışmaları veya Bir Olumsuzlama ve Tek-Tipleştirme Öyküsü”, Millî Folklor, 2010, Y.22, S.85.
ÖZTEKE Volkan, Pertev Naili Boratav’ın ve İlhan Başgöz’ün Türk Kültürü Üzerine Olan Araştırmalarının Sosyal Antropoloji Açısından Karşılaştırmalı İncelemesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ank., 2010.
ÖZKAN İsa, “Sovyetler Birliği Döneminde Türkmenistan’da Yapılan Folklor Çalışmaları”, Bengü İzler, Ank., 2007.
PANCHENKO Alexander A., “Lenin Kültürü ve Sovyet Folkloru” (çev,. Selcan Gürçayır), Folklorun Sahtesi: Fakelor (hzl. Selcan Gürçayır), Ank., 2007.
SUBANBEKOV Cüysün, Kırgız Elinin Baatırdık Epostoru, Frunze, 1970.
TAŞTEMİROV Caki, BAYHODCOYEV, Saparbek ZAKĠROV, Kırgız Elinin Oozeki Çıgarmaçılık Tarıhının Oçerki, Frunze, 1973.
TEMUR Nezir, Folklor ve İdeoloji (Sovyetler Birliği Döneminde Kırgızistan’da Folklor Politikaları ve Çalışmaları 1917-1958), TKAE Yay., Ank., 2011.
TEMUR Nezir, “Bir Sovyet Ürünü: Manas’ın Kurama Varyantı” Türkbilig, 2009/17.
TOMBAK Fatma, “20. Yüzyıl Sovyet Rusyası’nda Din, İslamiyet ve Nüfus Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies (international Journal of History), 3/2, 2011.
ULUOĞLU Suzan, “Rus Folklor Dili Üzerine Yapılan Çalışmalara Genel Bir Bakış”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters Y.2010, S.24
YILDIZ Naciye, “Manas Destanı ve Muhtar Avezov”, Gazi Türkiyat, Güz-2009, S.5.
YUDAHİN K. K., Kırgız Sözlüğü, II. Cilt, (çev. Abdullah Taymas), TDK Yay., Ank., 1998.
YÜCE, Mehmet, “Kırgız Türklerinin Ulusal Kimlik Politikaları”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.162, Haziran-2006
ZAKİROV Saparbek, Er Soltonoy, Frunze, 1959.
ZULPİHAROV A.-A. ARTIKBAYEV-K. ASANALİYEV-S. BAYGAZİYEV-K. İMANALİYEVN.
İŞENKEYEV-A. MURATOV, Adabiyat (Orto Mektepterdin 11. Klassı Üçün Okuu Kitebi), Taşkent, 2005.