SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE MUŞ VE ÇEVRESİ

Muş, Hz. Ömer döneminde Müslümanlar tarafından fethedilen şehirlerden birisidir. O dönemden Selçukluların bölgeye gelişine kadar Muş'ta Müslümanların hâkimiyeti kısmen sağlanabilmiştir. Çünkü şehir ve ilçelerinde Müslümanların iskânı ve İslamlaşma oranı az olmuştur. Ancak IX. yüzyılda Malazgirt'te az da olsa Müslüman Arapların iskânını görmekteyiz. Bu durum Büyük Selçuklu Devleti'yle birlikte değişmiştir. Muş şehri ilk defa 440/1048, Malazgirt ise 462/1070 yılında Büyük Selçuklu Devleti'nin topraklarına katılmıştır. 463/1071 yılındaki Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan önderliğinde kazanılan Malazgirt Zaferi, şehir için dönüm noktası olmuştur. Muş'un bir ilçesi olan Malazgirt'te yapılan savaşla, Müslüman Türkler ve Kürtler ile beraber şehir bir İslam şehri haline gelmiştir. Malazgirt Savaşı sonrasında Muş ve çevresinde yoğun Türkmen iskânları görülmektedir. Muş ve çevresi Büyük Selçukluların egemenliğinde Sundukoğulları, Mervanîler ve Sökmenlilere ikta olarak verilmiştir. Sökmenlilerden sonra Eyyübilerin hâkimiyetinde kalan Muş ve çevresi, kısa süreli Harzemşahların yönetiminde kalmıştır. Muş ve çevresi 629/1232 yılında Anadolu Selçukluları topraklarına dâhil olmuştur. Ancak Anadolu Selçuklularının Muş ve bölge üzerindeki hâkimiyeti fazla sürmemiştir. Zira Moğolların 640/1242 tarihinde Erzurum'u almaları ve 641/1243 Kösedağ Savaşı'nda Anadolu Selçuklularını yenmeleri ile Moğollar bölgeye hâkim olmuştur. Muş yöresinde günümüze ulaşabilen en erken yapılar olan Esenlik Köyü (725/1325) ve Hacı Şeref (743/1343) camileri de o dönemden kalma yapılardır. Yine Abdurrahman Paşa Köprüsü ile Murat Nehri Köprüsü, kitabeleri olmadığı halde mimari özelliklerinden dolayı Selçuklu devrinde yapıldığı düşünülen eserlerdir

MUSH AND ITS AROUNDS IN THE PERIOD OF SELJUKS

Mush was one of the cities conquered by the Muslims in the reign of the Caliph Umar. Until Seljuks had the control of the region, the Muslims’ domination on Mush was partially provided. The main reason in this context was the settlements of the Muslims and the Islamization a little in the city and around the city. However, there could be seen a number of Muslim Arabs inhabiting in Manzikert in the ninth century. This situation changed with Seljuks. Mush first was conquered in 440/1048 and Manzikert was conquered in 462/1070 by Great Seljuks State. Battle of Manzikert that Alpaslan who was the empire of Great Seljuk achieved a victory in 463/1071 was a turning point for the city. Eventually, the city became an Islamic city with the war occurred in Manzikert which is a county of Mush by means of Turks and Kurds. Turkmens mostly inhabited in Mush and the neighborhoods after Manzikert war. Mush and around the city was given Sundukoğulları, Marwanids and Sökmens as iqta in the period of Eyyübis’ sovereignity. Eyyübis got the control of city after Sökmens, and then the region was governed by Harzemshahs for a while. The region was included the Anatolia Seljuks’ land in 629/1232. However, their authority didn’t last long time. Mongols got the control for the area, that is why Mongols invaded Erzurum in 640/1242, they defeated Anatolia Seljuks in Kösedağ in 641/1243. Esenlik Village Mosque (725/1325) and Hacı Seref Mosque (743/1343) were the architectural work which dated back this period. İn addition, Abdurrahman Pasha Bridge and Murat Bridge can be evaluated as Seljuk’s Works, because of their architectural characteristic although there had not been any inscription over them

PDF

___

El-Abdülganî, Abdurrahmân Muhammed, Ermîniyye ve Alâkâtühe's-Siyâsiyye bi-küllin mine'lBizantiyyîn ve'l-Müslimîn 33-457/653-1064, Kuveyt, 1989.
ARIK, Rüçhan, “1987 Yılı Malazgirt Yüzey Araştırması”, VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 1989, s. 89-98.
Aristakes De Lastivert, Ermeniyye beyne'l-Bizantiyyîn ve'l-Etrâki's-Selâcika, Fransızca’dan Arapça Çev. ve Thk: Fâyiz Necîb İskender, 392-463/1000-1071, İskenderiye, 1983.
ASTARCİYAN, K. L., Tarihu’l-Ümmeti’l-Ermeniyye, Musul, 1951.
BALUKEN, Yusuf Mervanîler Devrinde Dini Gruplar Arasındaki Münasebetler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2010.
BİÇER, Bekir, “Selçuklular ve Kürtler”, JASSS The Journal of Academic Social Science Studies, Volume: VI, Issue 2, February 2013, s. 165-202.
BİNGÖL, Halit, Muş’un Kültür Hayatına Toplu Bir Bakış, İstanbul, 1987.
CAHEN, Claude, “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi”, Belleten, Çev: Yaşar Yücel-Bahaeddin Yediyıldız, Cilt: LI, 1987, s. 1375-1431.
CÜVEYNÎ, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihangüşa, Çev: Mürsel Öztürk, Ankara, 1988.
DARKOT, Besim, “Muş”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt: VIII, İstanbul, 1979, s. 744-747.
DEMİR, Ahmet, Urfa ve Çevresi Eyyübîler Tarihi, İstanbul, 2008.
…….., , İslam’ın Anadolu’ya Gelişi, 2. baskı, İstanbul, 2008.
DİKİCİ, Mehmet, Anadolu’da Türkler-Anadolu’ya Türk Göçleri-, İstanbul, 1998.
Ebü'l-Ferec, Gregerious Cemâlüddin b. el-Ibrî, eş-Şemmâs el-Malatî (683/1286), Ebü’l-Ferec Tarihi, Türkçeye Çeviren: Ömer Rıza Doğrul, Ankara, 1945.
…………, Târihu Muhtasaru'd-Düveli, 3. baskı, Beyrut, 1415/1994.
Ebu’l-Fidâ, el-Melikü'1-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî el-Eyyûbî (732/1331), el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Mısır, 1325.
EKİNCİ, Abdullah, “Urfa ve Çevresinde Türk Akınları (MÖ. VII- MS. XIV. Yüzyıl”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 1, s. 259-273.
ERDEM, İlhan, “I. Alaeddin Keykubad’ın Doğu Politikası ve Moğollar”, II. Ulusal I. Alaeddin Keykubat ve Dönemi Sempozyumu, Konya, 2008, s. 87-89.
Evliya Çelebi, Tam Metin Seyahatname, İstanbul, 1986.
EVREN, Adil, “Bulanık, Abri (Esenlik) ve Mollakent Köylerinde Bir Araştırma”, Türk Etnografya Dergisi, Sayı: XX, Ankara, 1997, s. 1-22.
GALSTYAN, A. G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar-XIII.-XIV. Yüzyıllara Ait Eserlerden Alıntılar-, Ekler ve Açıklamalar ile Rusça’dan Çeviren: İlyas Kamalov, İstanbul, 2005.
GÖKSU, Erkan, “Târîh-i Güzîde'ye Göre Selçuklu Devleti'nin Kuruluşu ve Tuğrul Beg Dönemi”, History Studies, Volume: 3/1, Samsun, 2011, s. 289-300.
GROUSSET, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev: Sosi Dolanoğlu, İstanbul, 2005.
GÜL, Muammer, XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Moğol Hâkimiyeti, İstanbul, 2005.
HONİGMANN, Ernst, Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Çev: Fikret Işıltan, İstanbul, 1970.
el-Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali, Ahbâru’d-Devlet’s-Selçukiyye, Çev: Necati Lügal, Ankara, 1999.
İbn Bibi, Hüseyin b. Muhammed, el-Evamiru’l-Ala‘iye fi’l-Umuri’l-Ala‘iye, Çeviren: Necati Lügal, Ankara, 1996.
İbn Ebî Usaybia, Muvaffakuddîn Ahmed b. Kâsım (668/1269), Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etıbbâ, Thk: Nizâr Rızâ, Beyrut, Dâru Mektebeti’l-Hayât, trs.
İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Izzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî (630/1233), el-Kâmil fi’t-Târîh (IXI), Thk: Ebu’l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî, Beyrut, 1407/1987.
İbnü’l-Ezrak, Ahmed b. Yûsuf b. Ali (577/1181), Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), Çeviren: Ahmet Savran, Erzurum, 1992.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî (808/1406), Târîhu İbn Haldûn - Kitâbü’l-Iber ve Divânü’l-Mübtede‘ ve’l-Haber fi Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve Men Âsârahüm min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber-(I-VIII), Beyrut, 1421/2000.
İbn Nazîf, Ebu’l-Fedâil Muhammed b. Ali el-Hamevî, Târîhu’l-Mansûrî, Thk: Ebu’l-Abd Dûdû, Dımeşk, Matbaatü’l-Hicâz, trs.
KAFESOĞLU, İbrahim “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını (1015-1021) ve Tarihi Ehemmiyeti”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, 1953, s. 260-268.
KAYA, Önder, Eyyubi Devleti Meliklerinden I. El-Eşref Muzaffereddin Musa Döneminin Siyasi Tarihi (597/1200-635/1237), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2000.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Dede-Korkut Oğuznameleri, Ankara, 2000.
KRAMERS, J. H.-C. E. Bosworth, “Mush”, Encyclopaedia of Islam, 2. edition, Leiden, 1993, VII/665-666.
KULAĞUZ, Bülent Nuri, Muş ve Çevresindeki Türk Mimari Eserleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 1997.
……….., “Ortaçağ ve Sonrası Muş İli Yüzey Araştırması -2008- Malazgirt”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, Vol: 2, No: 1, Karabük, 2013, s. 304-329.
MERÇİL, Erdoğan, Büyük Selçuklu Devleti, 4. baskı, Ankara, 2012.
……..., Müslüman Türk Devletleri Tarihi, 3. baskı, Ankara, 1997.
MİNORSKY, V., Kürtler ve Kürdistan, 2. baskı, İstanbul, 2004.
Muş Kültür ve Turizm Rehberi, Hazırlayan: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü-Hakim Bilginer, Muş, 2006.
MÜNECCİMBAŞI, Ahmed b. Lütfullah, Camiu’d-Düvel –Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler-, Yayınlayan: Ali Öngül, İzmir, 2001.
MÜSTEVFÎ, Hamdullah el-Kazvînî (740/1340), Nüzhetü’l-Kulûb, Edited by: G. Le Strange, London, 1915.
ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Ahlatşahlar”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Cilt: VIII, İlmi Müşavir ve Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1988, s. 194-208.
POLO, Marko, Marko Polo Seyahatnamesi, Yayına Hazırlayan: Filiz Dokuman, Tercüman 1001 Temel Eser, Basım yeri yok, trs.
SALLÂBİ, Ali Muhammed, Devleti’s-Selâcika, Bsy., trs, Şamile 3.28.
SAN, M. Salih, Doğu Anadolu ve Muş’un İzahlı Kronolojik Tarihi, Ankara, 1966.
SAYILAN, Hasan, Muş İlinde Kültür Turizmi Potansiyelinin Coğrafi Açıdan Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2007.
SEVİM, Ali-Yaşar YÜCEL, Türkiye Tarih I, (Fetihten Osmanlılara Kadar), Ankara, 1990.
SEVİM, Ali-Faruk SÜMER, İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, 2. baskı, Ankara, 1988.
SEVİM, Ali, Anadolu'nun Fethi Selçuklular Dönemi, 3. baskı, Ankara, 2000.
…………., “Malazgirt Meydan Savaşı ve Sonuçları”, Malazgirt Armağanı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1993, s. 219-229.
…………., Suriye ve Filistin Selçuklu Tarihi, Ankara, 1983.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirâtü’z-Zemân fî Târîhi’l-A‘yân, Bağdat, 1370/1951.
……………….., Mir’âtü’z-Zeman fî Târihi’l- Âyân, Yayınlayan: Ali Sevim, Ankara, 1968.
SPULER, Bertold, İran Moğolları, Çev. Cemal Köprülü, 2. baskı, Ankara, 1987.
Süryani Mihail (1200), Vakainame II. kısım (1042-1195), Fransızca ve Ermeniceden Türkçeye Çev: Hrand D. Andreasyan, İstanbul, 1944.
SÜMER, Faruk, “Ahlatşahlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: II, İstanbul, 1989, s. 24-28.
……., Doğu Anadolu Türk Beylikleri, 2. baskı, Ankara, 1998.
……., Anadolu’da Moğollar, Ankara, 1970.
ŞEŞEN, Ramazan, “Eyyubiler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Cilt: VII, İstanbul, 1990, s. 301-432.
Şerefhan Bitlisî (1604), Şerefnâme (I-V), Farsça’dan Fransızca’ya Çev: François Bernand Charmoy, Türkçe Çev: Rıza Katı, 2. baskı, İstanbul, 2009.
…………, Şerefnâme, Arapçadan Çeviren: M. Emin Bozarslan, 4. baskı, İstanbul, 1990. TEKİN, Rahmi, Ahlat Tarihi, İstanbul, 2000.
TUNCEL, Metin, “Muş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXI, İstanbul, 2006, s. 368-371.
TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 12 baskı, İstanbul, 2010.
…….., Selçuklular Zamanında Türkiye, 10. baskı, İstanbul, 2010.
…….., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 6. baskı, İstanbul, 2001.
TÜLÜCÜ, Süleyman, “Malazgirt Savaşı’na Katılan Türk Komutanlarından Sunduk Bey”, AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı; 13, Erzurum, 1999, s. 269-276.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, 2. baskı, İstanbul, 1987.
Urfalı Mateos, Vekayinâme (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçeye Çeviren: Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurier-M.Halil Yınanç, 3. baskı, Ankara, 2000.
ÜREMİŞ, Ali, Türkiye Selçuklularının Doğu Anadolu Politikası, Ankara, 2005.
VASİLİEV, A. A., Bizans İmparatorluğu Tarihi I, Çev: Arif Müfid Mansel, Ankara, 1943.
YALÇINKAYA, Fatoş, Muş’ta Yatırlar ve Yatırlarla İlgili Anlatılan Menkıbeler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2008.
YAŞA, Recep, Bitlis’te Türk İskanı (XII-XIII. Yüzyıl), Ankara, 1992.
YILDIZ, Hakkı Dursun, İslamiyet ve Türkler, İstanbul, 1976.
YILMAZ, Bilal, Muş Vakıfları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van, 2009.
YINANÇ, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi: Selçuklu Devri 1 Anadolu’nun Fethi, İstanbul, 1934.
………, “Ertuğrul Gazi”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt: IV, İstanbul, 1948, s. 328-337.
Yurt Ansiklopedisi, Cilt: VIII, Genel Yayın Yönetmeni; Taha Parla, İstanbul, 1982, s. 6033. Yücel, Yücel, Yaşar-Ali Sevim, Türkiye Tarih I, (Fetihten Osmanlılara Kadar), Ankara, 1990.
Ez-Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (748/1347), Siyeru A´lâmi’n-Nübelâ‘ (I-XXV), Thk: Ömer Abdüsselâm Tedmûrî, Beyrut, 1417/1997.
ZERRAR, Sadik Tevfik?, el-Kabâilü ve’z-Zeamâtü’l-Kabîleti’l-Kürdiyye fî Usûri’l-Vüstâ, Duhok, 2006.