H.1259/ M.1843 TARİHLİ CİZYE DEFTERLERİNE GÖRE KAYSERİ’DE RUM VE ERMENİLER

Karaman eyaletindeki şehir ve sancaklar içerisinde Kayseri, bünyesinde barındırdığı gayrimüslim nüfus itibariyle her dönemde öne çıkmıştır. Gayrimüslimlerin buradaki sayıca kabarıklığı, SelçukluBizans mücadeleleri esnasında Bizans imparatorluğunun takip ettiği tehcir siyasetiyle ilişkilendirilmiş ve mevcut yapı Osmanlı Devleti'nin sonlarına kadar devam etmiştir. Nitekim 19. yüzyıl seyahatname kitapları, vergi kayıtları ve nüfus sayımlarına göre, şehir ve çevresinde ciddi bir gayrimüslim nüfusun varlığı görülmektedir. Bu çerçevede araştırmanın gayrimüslimlerin cizye vergilerine yönelik hazırlanmış iki defterdeki kayıtlar da bu hususu teyit eder mahiyettedir. dayandığı tarihli Kayseri sancağındaki gayrimüslimlerin cizye vergilerine yönelik hazırlanmış iki defterdeki kayıtlar da bu hususu teyit eder mahiyettedir. İncelenen dönemde Kayseri sancağı Kayseri, Develü, İncesu, Karahisar, Sarıoğlan ve Zamantu kazalarından oluşmakta ve bu kazalarda Ermeni ve Rumlar ayrı ayrı kayıtlı oldukları mahalle ve köylere göre yazılmışlardır. İlk defter ikamet ettikleri yerlerinde bulunan ve cizye vergilerini ödeyenlere, diğeri kayıtlı oldukları mahalleri terk edip başka yerlere giden ve cizye vergilerini de bulundukları yerlerde vermeleri istenenlere aittir. XIX. yüzyılın ortalarına doğru Ege ve Çukurova bölgelerinde tarımsal üretimin artmaya başlamasıyla birlikte iş gücü açığa çıkmaya başlamış, bu açık Doğu ve Orta Anadolu'dan gelenlerle kapatılmaya çalışılmıştır. Göçler tarım sektörünün yanında çeşitli meslek kollarıyla da yoğunluk kazanmıştır. Bu bağlamda Kayseri ve çevresinden de başta İstanbul, İzmir ve Adana olmak üzere çeşitli bölgelere doğru büyük bir göç dalgası yaşanmıştır. Cizye vergisi kendi içinde üç sınıfa ayrılmış, Kayseri şehir merkezi, kaza merkezleri ve köylerindeki gayrimüslimlerden genellikle orta ve düşük seviyeden cizye vergisi alınmıştır. Buradaki Ermeni ve Rumlar birbirinden farklı meslek kollarında faaliyet göstermişlerdir.

THE RUMS AND THE ARMENIANS IN KAYSERI: ACCORDING TO THE JIZYA RECORDS DATED 1259 A.H / 1843 A.D

Among the sanjaks and the cities in Karaman Province, Kayseri, came into prominence in each period in terms of its non-Muslim population. The preponderance of the non-Muslims in there has been associated with the relocation policy, imposed by the Byzantine Empire during the struggles between the Seljuks and the Byzantines and the existing structure had kept on till the end of the Ottoman Empire. Thus, a large Muslim population can be seen in and around the city in 19th century traveller notes, tax records and censuses. In this concept, the records in two registers in 1843, being the basis of our study, prepared for the jizya taxes of thenon-Muslims in Kayseri sanjak, are thought to be the sufficient materials to confirm this case. In the analysed period, Kayseri Sanjak occured from Kayseri, Develü, İncesu, Karahisar, Sarıoğlan and Zaman tu district and Armenians and Rums have been written according to districts and villages where they were registered separately. First register is belong to those who paid their Jizya taxes in their places of residence, second register is belong to those who went else where by leaving from their places of residence and was wanted to pay in places of residence. Towards middle of the nineteenth century, labors hortage emerged with the increase of agricultural production in the Aegean and Çukurova areas; this shortage was struggled to be balanced with those who came from east and middle Anatolia. The migrations intensified with various professions in addition agricultural sector. In this connection, there was a large wave of immigration from Kayseri and its areas to towards variety regions and particularly to İstanbul, İzmir, Adana. Jizya tax in itself was divided into three classes, Jizya tax were generally taken as middle and low-level from non-muslims in Kayseri city center, district centers and village, Armenians and Rums, in there, operated in different Professional sectors

PDF

___

Ġstanbul BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Maliyeden Müdevver Defterler (BOA.MAD): 4349, 4592.
AKġĠT, Ahmet, “Selçuklular Devrinde Kayseri ġehrinin Nüfus ve Etnik Durumu”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri 2000, ss.3-12.
BECKER, C. H., “Cizye”, İA, III, EskiĢehir 1997, ss.199-201.
BEHAR, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi Ġstatistikler Dizisi, II, T.C. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü, Ankara 2003.
BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara 1989.
CÖMERT, Hüseyin, “1873 Yılında Zincidere”, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003, ss.111-124.
CÖMERT, Hüseyin, “19. Yüzyıl Vergi Kayıtlarında Talas”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri 2000, ss.85-99.
DARKOT, Besim, “Kayseri”, İA, VI, EskiĢehir 1997, ss.484-491.
DEMĠR, Ġsmet (Haz.), Kayseri Temettuat Defteri (H.1250/M.1834 Tarihli), I, Kayseri 1998.
DEMĠRCĠ, Süleyman, “Demography and History: The Value of The Avârızhâne Registersfor Demographic Research a Case Study of the Ottoman Sub-Provinces of Konya, Kayseri and Niğde, c.1620s-1700”, Turcica, 38, 2006, ss.181-211.
ERAVġAR, Osman, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri 2000.
ERCAN, Yavuz, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Doğurduğu Sosyal Sonuçlar”, Belleten, LV/213, Ankara 1991, ss.371-391.
ERDOĞRU, M. Akif, “XVI-XVII. Yüzyıllarda Kayseri Zimmileri”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri 1996, ss.71-77.
ERDOĞRU, M. Akif, “Karaman Vilâyetinin Ġdarî Taksimatı”, OA, XII, Ġstanbul 1992, ss.424-430.
ERKAL, Mehmet, “Cizye”, DİA, VIII, Ġstanbul 1993, ss.42-45.
ERYILMAZ, Bilal, Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Ġstanbul 1996.
FAROQHI,Suraiya, Orta Halli Osmanlılar, çev. Hamit ÇalıĢkan, Ġstanbul 2009.
FAROQHI,Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Ġstanbul 2004.
GÖLEN, Zafer, “1267 (1851) Cizye Nizam-nâmesi”, Belgeler, XXIV/28, Ankara 2005, ss.41-51.
GÜLER, Ali, “Kayseri‟de Demografik Durum (1831-1914)”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri 2000, ss.201-218.
ĠNALCIK, Halil, “Cizye”, DİA, VIII, Ġstanbul 1993, ss.45-48.
ĠNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, çev. Halil Berktay, Edt. Halil Ġnalcık – Donald Quataert, Ġstanbul 2000.
ĠNBAġI, Mehmet, “Nüfus ve Ekonomik Yönden XVI. ve XVII. Yüzyıl Kayseri‟sinde Ermeniler”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, III, Haz. M. Metin Hülagu vd., Kayseri 2007, ss.9-32.
ĠNBAġI, Mehmet, XVI. YY. Başlarında Kayseri, Kayseri 1992.
ĠPġĠRLĠ, Mehmet, “Kayseri”, DİA, XXV, Ġstanbul 2002, ss.96-101.
JENNINGS, Ronald C., “Urban Population in Anatolia in theSixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, IJMES, 7, 1978, ss.21-57.
KAĞNICI, Ahmet Gökhan, XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Larende, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1997.
KARPAT, Kemal H.,Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev. Bahar Tırnakçı, Ġstanbul 2003.
KARTIN, Cengiz, “1862 Tarihli Vergi Kayıt defterine Göre Endürlük Köyü”, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003, ss.323-331.
KASABA, ReĢat, “Batı Anadolu‟dan Göçmen Emeği”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, çev. Zeynep Altok, Edt. Çağlar Keyder- Faruk Tabak, Ġstanbul 1998, ss.119-127
KASABA, ReĢat, “Batı Anadolu‟da Göçer ĠĢçiler, 1750-1850”, Dünya, İmparatorluk ve Toplum Osmanlı Yazıları, çev. Banu Büyükkal, Ġstanbul 2005, ss.24-32.
KASABA, ReĢat, “Sivil Toplumun Ekonomik Temelleri: Batı Anadolu Ticaretinde Rumlar, 1840- 1876”, Dünya, İmparatorluk ve Toplum Osmanlı Yazıları, çev. Banu Büyükkal, Ġstanbul 2005, ss.73-82.
KASABA, ReĢat, “Uzun 19. Yüzyılda Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Toplumsal DeğiĢim”, Dünya, İmparatorluk ve Toplum Osmanlı Yazıları, çev. Banu Büyükkal, Ġstanbul 2005, ss.127-153.
KESKĠN, Mustafa, “1247-1277 Tarihli (Kayseri) Müfredat Defterine Göre Kayseri ve Tâbi YerleĢim Yerlerinde Nüfus Dağılımı (1831-1860)”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri 1998, ss.289-298.
KOÇ, Yunus, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun Nüfus Yapısı (1300-1900)”, Osmanlı, IV, Ankara 1999, ss.535-550.
MUġMAL, Hüseyin, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Beyşehir ve Çevresinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1790-1864), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya 2005.
MUġMAL, Hüseyin, “XIX. Yüzyıl Ortalarında BeyĢehir Bölgesinden Ġzmir ve Ġstanbul‟a Yapılan Göçler”, I. Uluslararası Beyşehir ve Yöresi Sempozyumu Bildiriler Kitabı 11-13 Mayıs 2006 Beyşehir, Konya 2006, ss.209-284.
NEDKOFF,BorisChristoff, “Osmanlı Ġmparatorluğunda Cizye”, çev. ġinasi Altundağ, Belleten, VIII, Ankara 1944, ss.599-649.
OFLAZ, Mustafa, “XVI. Yüzyıl BaĢlarında Karahisar-ı Develi Kazası”, III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (06-07 Nisan 2000), Kayseri 2000, ss.335-347.
ÖZEL, Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, T.C. Devlet Ġstatistik Enstitüsü, Ankara 2000, ss.33-50.
ÖZSOY, Hasan, “XIX. Yüzyılda Talas ve Talas‟ın Amerikalılar Tarafından Misyon Merkezi Olarak Seçilmesinin Sebebleri”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri 1996, ss.255-259.
YAPUCU, OlcayPullukçuoğlu, Aydın Sancağı 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, İdari, Kültürel Durum), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ġzmir 2006.
SOLAK, Ġbrahim, “XVI. Yüzyılın Ġkinci Yarısında ZamantuKazâsı‟nın Nüfus Yapısı ve YerleĢim Yerleri”, IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10-11 Nisan 2003), Kayseri 2003, ss.473-481.
SOLAK, Ġbrahim, XVI. Yüzyılda ZamantuKazâsı’nın Sosyal ve İktisâdî Yapısı, Konya 2007.
SÜLEYMAN SÛDÎ, Osmanlı Vergi Düzeni (Defter-i Muktesid), Yay. Haz. Mehmet Ali Ünal, Isparta 1996.
ġEMSEDDĠN SÂMÎ, Kâmûsu’l-A’lâm, V, KaĢgar NeĢriyat, Ankara 1996.
T. C. Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü, 387 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) I, Ankara 1996.
TELCĠ, Cahit, “ Aydın Livası‟nın Nüfusu Hakkında H. 1261/M. 1845 Tarihli Bir Defter”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXI/1, Ġzmir 2006, ss.165-198,
TEXIER Charles, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, III, çev. Ali Suat, Latin Harflerine Aktaran Kâzım YaĢar Kopraman, Ankara 2002.
YILDIZ, Gökhan, 1260-1265 (1844-1847) Yılları Arasında Zamantı Kazasının Müslim ve Gayr-i Müslim Teb’asının Demografik Yapısı, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Niğde 2002.
YILMAZ, Mehmet, “Population and Settlement in the Sudiremi Subdistrict According to the 1844
Census”, 20th Symposium of the International Committee for Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO), 27.06-01.07.2012, Retymno. YayınlanmamıĢ Bildiri.
YÖRÜK, Doğan, “1843 Tarihli Cizye Defteri‟ne Göre Aksaray Kazâsı‟ndaki Gayrimüslimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 170, Ġstanbul 2007, ss.143-160.
YÖRÜK, Doğan, “1642 Tarihli Avarız Defterine Göre Larende Kazası”, Karaman Ulusal Kültür ve İnanç Turizmi Sempozyumu Bildirisi, Karaman 2012, ss.21-34.