ALİ EKBER GÜLERSOY, İlknur DÜLGER, Elif DURSUN, Damla AY, Duygu DUYAL

Nasıl Bir Çevre Eğitimi? Çağdaş Yaklaşımlar Çerçevesinde Bazı Öneriler

Dünyadaki en önemli ortak sorunlardan birisi insanların doğadan sınırsız olarak yararlanmaları ve bu sırada ciddi çevresel hasarlara neden olmalarıdır. Son yıllarda çevresel sorunların ciddi boyutlara ulaşması insanları bu konuda çözüm arayışına yönlendirmiştir. Çevrenin korunması için çevresel bilinci ve çevresel duyarlılığı yüksek bireylerin yetiştirilmesi gerekmektedir. İnsanların bir konu ya da olay hakkında bilinç sahibi olmaları için eğitim gereklidir. Toplumdaki çevre bilincinin geliştirilmesi, bireylere gerekli çevre duyarlılığı ve sorumluluğunun kazandırılması ise ancak etkili bir çevre eğitimi ile mümkün olabilir. İçinde bulunduğumuz dönemde, çevre problemlerinin karmaşıklaşması ve etki alanlarının artması, mevcut çevre eğitiminin yeterliliğinin sorgulanmasına neden olmuştur. Bu nedenle özellikle son yıllarda mevcut çevresel sorunlara çözüm üreterek, toplumun ihtiyaçlarına cevap verebilecek nitelikte yeni ve çağdaş çevre eğitimi yaklaşımları arayışı söz konusudur ve bilim insanları sürekli olarak çevre eğitimine yönelik yeni yaklaşımlar önermektedirler. Bu çalışmada; ilk olarak dünyada ve Türkiye’de geçmişten bu yana çevre eğitiminin gelişim süreci ele alınmıştır. Ardından ülkemizde İlkokul, Ortaokul ve Ortaöğretim Öğretim Programları’ndaki ve yaygın eğitimdeki çevre eğitiminin içeriği, özellikleri ve eksiklikleri değerlendirilmiştir. Daha sonra çevre eğitiminde yararlanılan yaklaşımlar incelenerek, nitelikli bir çevre eğitiminin sahip olması gereken özellikler hakkında önerilere yer verilmiştir. Araştırmanın çağdaş yaklaşımlar ışığında kapsayıcı ve bütüncül bir çevre eğitimi yaklaşımının niteliklerini belirlemeye ve çevre eğitiminin değeri hakkında farkındalık yaratmaya katkı sağlaması temennimizdir.

What Kind of Environmental Education? Some Suggestions in the Context of Contemporary Approaches

One of the most important common problems in the world is that people benefit from nature unlimitedly and in this way they cause serious environmental damages. That the environmental problems have reached serious levels in recent years has led people to find solutions in this regard. In order to protect the environment, individuals with high environmental awareness and environmental sensitivity should be raised. Education is necessary for people to be conscious about a topic or an event. Developing environmental awareness in the society and gaining the necessary environmental sensitivity and responsibility to individuals can only be possible with an effective environmental education. In the present, the complexity of environmental problems and the increase in their impact areas have led to the questioning of the adequacy of the existing environmental education. For this reason, there is a search for new and contemporary environmental education approaches that can meet the needs of the society by producing solutions to existing environmental problems in recent years and scientists are constantly proposing new approaches to the environmental education. In this study, firstly we addressed the development process of the environmental education in the world and in Turkey. Then, the content, features and deficiencies of environmental education in the Primary, Secondary Education Curriculum and non-formal education in our country were evaluated. Subsequently, the approaches used in environmental education were examined and suggestions were given about the features that a qualified environmental education should have. It is our hope that the research will contribute to determining the qualifications of an inclusive and holistic environmental education approach in the light of contemporary approaches and creating awareness about the value of environmental education.

PDF

___

Akınoğlu, O. & Sarı, A. (2009). İlköğretim programlarında çevre eğitimi. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 30, 5-29.
Aktepe, V. & Temur, M. (2018). Öğretim Programlarında Çevre Eğitimi. R. Sever ve E. Yalçınkaya (Ed.) Çevre Eğitimi içinde (s.131-135). Pegem Akademi Yayıncılık . Alagöz, B. (2010). Çevre eğitimine farklı bir yaklaşım: sosyal-ekolojik sistemler. e-Journal of New World Sciences Academy. 5(4), 75-86.
Alım, M. (2006). Avrupa Birliği üyelik sürecinde Türkiye’de çevre ve ilköğretimde çevre eğitimi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 14(2), 599-616.
Alkış, S (2002). İlköğretimde tarihi çevre eğitimi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı.
Atasoy, E. (2005). Çevre içi eğitim: ilköğretim öğrencilerinin çevresel tutum ve çevre bilgisi üzerine bir çalışma. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı.
Atasoy, E. (2006). Çevre için eğitim çocuk doğa etkileşimi. Ezgi Kitabevi.
Başaran, İ. E. (1977). Eğitime Giriş (2. Baskı). Bilim Matbaası.
Baysan, S. (2019). Sosyal Sorumluluk Çalışmaları ve Kültürel Mirasın Sürdürülebilirliği, N. Özgen ve M. Kahyaoğlu (Ed.) Sürdürülebilir Kalkınma içinde (s.256-300). Pegem Akademi Yayınları.
Beatley, T. (2011). Biophilic cities: integrating nature into urban design and planning. Washington, D.C., USA: Island Press.
Benzer, E. (2010). Proje tabanlı öğrenme yaklaşımıyla hazırlanan çevre eğitimi dersinin fen bilgisi öğretmen adaylarının çevre okuryazarlığına etkisi. [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Ana Bilim Dalı Fen Bilgisi Öğretmenliği Bilim Dalı.
Bildik, G. (2011). İlköğretim 7. sınıfta verilen çevre konusunun öğrencilerin çevresel tutumu ve çevre bilgisi üzerine etkisi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Fen Bilgisi Öğretmenliği Bilim Dalı.
Bilgi, M. G. (2008). Ortaöğretim kurumlarında coğrafya dersi kapsamındaki çevre konularının öğretiminde aktif öğretim yöntemlerinin rolü [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Coğrafya Öğretmenliği Bilim Dalı.
Birinci, O. (2013). İlkokul 3. sınıf Hayat Bilgisi dersine yönelik geliştirilen doğa eğitimi etkinliklerinin öğrencilerin doğa algılarına etkisi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı.
Budak, F. M. (2012). Sosyal Bilgiler dersinde (7.sınıf) doğal ve kültürel varlıklar aracılığı ile estetik değerler eğitimi (Tokat örneği). [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı.
Budak, M. (2018). Doğa temelli çevre eğitimi, R. Sever & E. Yalçınkaya (Ed.), Çevre Eğitimi içinde (s.293-307). Pegem Akademi Yayıncılık.
Bullock, J. R. (1994). Helping Children Value and Appreciate Nature. Day Care and Early Education, 21 (4), 4-8.
Bulut, M. (2015). Ortaöğretim öğrencilerinin çevresel risk algısı, tutum ve bilgi düzeylerinin belirlenmesi üzerine bir çalışma. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı.
Chawla, L. (1992). Research priorities in enviromental education. Children’s Enviroment, 68-71.
Cockburn, H. (2019). Filipinler'de en az 10 fidan dikmeyen öğrenci mezun olamayacak, https://www.independentturkish.com/node/36501 Council for Environmental Education [CEE]. (2004a). Project Wild Aquatic K-12 Curriculum&Activity Guide. U.S.A.
Council for Environmental Education [CEE]. (2004b). Project Wild K-12 Curriculum&Activity Guide. U.S.A.
Çelik M. A. & Gülersoy, A. E. (2016). Kaos ortamında (çağında) mekân-insan etkileşimine bütüncül bir bakış: Ekolojik toplum paradigması. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 22, 163-183.
Çelikbaş, A. (2016). Sürdürülebilirliği temel alan çevre eğitiminin ortaokul öğrencilerinin çevresel davranışlarına ve sürdürülebilir çevre tutumlarına etkisi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Mersin Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Fen Bilgisi Eğitimi Bilim Dalı.
Çetin, O. (2018). Çevre Eğitimi Yaklaşımları. R. Sever ve E. Yalçınkaya (Ed.) Çevre Eğitimi içinde (s. 164-193). Pegem Akademi Yayıncılık.
Çevre Bakanlığı [ÇB]. (1998). Çevre Notları. Ankara: Çevre Eğitimi ve Yayın Dairesi Başkanlığı.
Çolakoğlu, E. (2010). Haklar söyleminde çevre eğitiminin yeri ve Türkiye’de çevre eğitiminin anayasal dayanakları. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 23:(88), 151-171.
Demir, E. & Yalçın, H. (2014). Türkiye’de çevre eğitimi. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 7 (2), 07-18.
Demir, Z. (2019). Çevre eğitiminde argümantasyon uygulamaları ile zenginleştirilmiş 5E öğrenme metodunun 7.sınıf öğrencilerinin akademik başarılarına, eleştirel düşünme ve tartışma becerilerine etkisi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Fen Bilgisi Eğitimi Bilim Dalı.
Devlet Planlama Teşkilatı [DPT]. (1994). Çevre eğitimi, insan gücü ve katılım planlaması, VII. beş yıllık kalkınma planı özel ihtisas komisyonu. Devlet Planlama Teşkilatı.
Dikicigil, Ö. & Gülersoy, A.E. (2020). Social studies pre-service teachers’ awareness of environmental ethics, Ilkogretim Online - Elementary Education Online, 2020; 19 (3), 1579-1591. http://dx.doi.org/ 10.17051/ilkonline.2020.734482
Dinçer, M. (1988). Çevre bilinci oluşturulmasında çevre eğitiminin rolü. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı.
Dobson, A. (2016). Ekolojizm. Yeni İnsan Yayınevi.
Doğan, M. (1998). Stockholm konferansından günümüze Türkiye’de çevre eğitimi. Çevre ve İnsan, 40, 28-33.
Duran, V. & Ekici G. (2019). Sürdürülebilir Çevre, N. Özgen ve M. Kahyaoğlu (Ed.) Sürdürülebilir Kalkınma içinde (s. 256-300). Pegem Akademi Yayınları.
Dülger, İ. (2018). Toxic effects of neonicotinoid insecticides on non-target organisms. MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 16, Sayı:1/2, 187-196. 10.18026/cbayarsos.424090
Elder, J. L. (2003). A field guid to environmental literacy: Making strategic investments in environmental education. Rock Spring: Environmental Education Coalition.
Erdoğan, M., Bahar, M., & Uşak, M. (2012). 2007 yılında uygulanmaya başlanan lise 9-12. sınıf biyoloji dersi öğretim programlarında çevre eğitimi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri/ Educational Sciences: Theory & Practice,12(3), 2217-2235.
Ergün, T. & Çobanoğlu, N. (2012). Sürdürülebilir kalkınma ve çevre etiği. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(1), 97-123. http://dx.doi.org/ 10.1501/sbeder_0000000041
Erol, G. H. (2005). Sınıf öğretmenliği ikinci sınıf öğrencilerinin çevre ve çevre sorunlarına yönelik tutumları. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı.
Erten, S. (2003). 5. sınıf öğrencilerinde “çöplerin azaltılması” bilincinin kazandırılmasına yönelik bir öğretim modeli. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 25:94-103.
Erten, S. (2004). Çevre eğitimi ve çevre bilinci nedir, çevre eğitimi nasıl olmalıdır. Çevre ve İnsan Dergisi, Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın Organı. Sayı 6566. 200625.
Ertürk, R. (2017). İlkokul öğrencilerinin çevre sorunları ve çevre eğitimine yönelik algıları. İnönü University Journal of the Faculty of Education, 18(3), 12-24.
Ertürk, S. (1979). Eğitimde program geliştirme. Ankara.
Gamble, L. A. (2015). Fundamentals of sustainable living. The Teaching Company.
Ghiso, M. P. & Low, D. E. (2013). Students using multimodal literacies to surface micronarratives of United States immigration. Literacy, 47(1), 26-34.
Görümlü, T. (2003). Liselerde çevreye karşı duyarlılığın oluşturulmasında çevre eğitiminin önemi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Gräsel, C. (2002). “Umweltbildung”, HandbuchBildungsforschung. Opladen, 675-689.
Gronemeyer, M. (1987). Ecological education a failing practice? or is the ecological movement an educational movement?”, in Adult Education and the Challenges of the 1990s. WalterLeirman&LindraKulich (Ed.), p. 70-83, New York: CroomHelm.
Gülay, H. & Önder, A. (2011). Sürdürülebilir gelişim için okulöncesi dönemde çevre eğitimi. Nobel Yayın Dağıtım.
Gülersoy, A. E. (2014). Yanlış arazi kullanımı. Elektronik Sosyal Bilgiler Eğitimi Dergisi, C/S. 1 (2): 49-128.
Gülersoy, A. E. (2019a). İnsan-doğa ilişkiselliğinde sürdürülebilirliğin yeniden düşünülmesi, Nurettin Özgen, Mustafa Kahyaoğlu (Ed.), Sürdürülebilir kalkınma içinde (301-338), Pegem Akademi Yayınları.
Gülersoy, A.E. (2019b). Mekân-insan etkileşiminin ıslahına bâtıni bir yorum: Rıza şehri (kâmil toplum). Barbaros Gönençgil (Ed.), 1. İstanbul Uluslararası Coğrafya Kongresi Bildiri Kitabı 20-22 Haziran 2020 içinde (ss. 85-94), İstanbul Üniversitesi. https://doi.org/10.26650/PB/PS12.2019.002.009
Gümüş, N., Gülersoy, A. E. & Avcı, G. (2017). Arazi kullanım bilincinin üniversite öğrencileri açısından değerlendirilmesi. JASS The Journal of Academic Social Science Studies, 56, 351- 368. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7006
Günerhan, S. & Günerhan, H. (2016). Türkiye için sürdürülebilir üniversite modeli. Mühendis ve Makina, 57 (682), 54-62.
Güven, E. & Hamalosmanoğlu, M. (2012). İlköğretim 4. Sınıf Fen ve Teknoloji ders kitabındaki çevre içerikli etkinliklerin disiplinler arası yaklaşım yönünden incelenmesi. Journal Of European Education, 2(1).
Güven, E. (2012). Disiplinler arası yaklaşıma dayalı çevre eğitiminin ilköğretim 4. Sınıf öğrencilerinin çevreye yönelik tutumlarına ve davranışlarına etkisinin incelenmesi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erciyes Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Hansen, S. (2004). A constructivist approach to project assessment. European Journal of Engineering Education, 29(2), 211-220.
Henno, I. (2016). Ten years of education for sustainable development in Estonia. Chief Expert of Ministry of Education and Research of Estonia.
https://gaiadergi.com/dogaya-dokunarak-ogrenen-cocuklar-vietnamin-surdurulebilir-anaokulu/. (2020), Erişim Tarihi: 30.05.2020.
Hungerford, H.R., & Peyton, R.B. (1994). Procedures for Developing an Environmental Education Curriculum (Revised): A Discussion Guide for UNESCO Traning Seminars on Environmental Education, UNESCO-UNEP International Environmental Education Programme, Environmental Education Series 22. http://unesdoc.unesco.org/images/0013/0013454eo.pdf. Erişim Tarihi: 05.03.2018.
Ilgar, R. (2007). Çevre eğitiminde yaygın eğitimin rolü ve önemi. On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 23, 38-50.
Intergovernmental Conference on Environmental Education-Final Report. (1978). UnescoUNEP, Tbilisi (USSR), 14-26 October 1977.
İleri, R. (1998). Çevre eğitimi ve katılımın sağlanması. Ekoloji Çevre Dergisi, 28, 3-9.
İlhan, A., Gülersoy, A. E. & Gülersoy, V. K. (2017). Kuantum öğrenme yaklaşımı ve coğrafya öğretimi. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 12/14, 187-210.
İlhan, G. O. (2016). Sosyal bilgiler öğretiminde çizgi romanların kullanımı. [Unpublished Doctoral Dissertation]. Afyon Kocatepe University Graduate Institute of Social Sciences.
Kabaş, D. (2004). Kadınların çevre sorunlarına ilişkin bilgi düzeyleri ve çevre eğitimi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü (No:191805).
Kahn, R. (2010). Critical pedagogy, ecoliteracy, & planetarycrisis. New York: Peter Lang Publishing.
Kahyaoğlu, M. & Demirkol, M. (2019). Ekolojik Ayak İzimiz, Nurettin Özgen, Mustafa Kahyaoğlu (Editör), Sürdürülebilir Kalkınma içinde (38-52), Pegem Akademi Yayınları.
Kalıpçı, E., Öztaş, H. & Özdemir, C. (2010). Çevre mühendisliği öğrencilerinin çevre ile ilgili bilgilerini günlük yaşama uygulayabilme düzeyleri. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 5, 41-53.
Kane B. A. & Kane J. (2011). Waldkindergarten in Germany. Green Teach., 94, 16-19.
Kaskens, A., Meijberg, W., Stokking, K. & Van, L. (1999). Evaluating Environmental Education. Cambridge, UK: IUCN.
Kesercioğlu, G. (2010). Yetişkin çevre eğitimi ile çevre mühendisleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kızıl, M. (2012). Çevre Bilimi dersinin fen bilgisi öğretmen adaylarının çevre bilgisi ve çevreye karşı tutumlarına olan etkisinin incelenmesi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Niğde Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Kiziroğlu, İ. (2000). Türk eğitim sisteminde çevre eğitimi ve karşılaşılan sorunlar, Uluslararası Ekoloji ve Çevre Sorunları Sempozyumu, 157-164.
Klautke, S. & Köhler, K. (1991). Umwelterziehung- ein didaktisches Konzept, Zeitschrift: Unterricht Biologie (UB) 164(15) 48-51.
Korkmaz, H. (2004). Fen ve teknoloji eğitiminde alternatif değerlendirme yaklaşımları. Yeryüzü Yayınevi, 79-92.
Korkmaz, H., & Kaptan, F. (2001). Fen eğitiminde proje tabanlı öğrenme yaklaşımı. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 20, 193-200.
Krasny, M. E. & Tidball, K. G. (2008). Application of resilience theory to education for sustainable development. A paper presented at the Stockholm Resilience Conference.
Krasny, M. E. & Tidball, K. G. (2009). Applying a resilience systems frame work to urban environmental education. Environmental Education Research, 15(4), 465-482.
Küçük, N. (2017). Ortaokullarda uygulamalı çevre eğitiminin çevre bilinci üzerine etkisi (Balıkesir örneği). [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kyburz-Graber, R., Rigendinger, L., Hirsch, G., & Werner, K. (1997). A socio-ecological approach to ınterdisciplinary environmental education in senior high schools. Environmental Education Research, 3(1), 17–28.
Louv, R. (2008). Doğadaki Son Çocuk. (Çeviren: Temürcü, C.), TÜBİTAK.
Mamur, N. (2017). Ekolojik sanat: çevre eğitimi ile sanatın kesişme noktası. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(3), 1000-1016. https://doi.org/10.17860/mersinefd.304070
Mansoor, I., & Moss, D. (1997). Project based learning and assessment: A resourcemanual for teachers. (ERIC Document Reproduction Service No.ED442306).
Mert, M. (2006). Lise öğrencilerinin çevre eğitimi ve katı atıklar konusundaki bilinç düzeylerinin saptanması. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Hacettepe Üniversitesi, Orta Öğretim Fen ve Matematik Alanlar Bölümü, Biyoloji Eğitimi Anabilim Dalı.
Mesleki ve Teknik Eğitim Öğretim Programları [MEGEP]. (2019). Mesleki ve Teknik Eğitim Öğretim Programları (9,10,11,12. Sınıflar). http://www.megep.meb.gov.tr/?page=ogretimProgramlari Erişim tarihi: 25.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2018). Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı (İlkokul ve Ortaokul 3,4,5,6,7. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 05.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2015). Çevre Eğitimi Dersi Öğretim Programı (Ortaokul 7,8. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 27.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2017). Şehrimiz... Dersi Öğretim Programı (Ortaokul 5,6,7 ve 8. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 27.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2018). Biyoloji Dersi Öğretim Programı (Ortaokul 9,10,11,12. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 05.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2018). Coğrafya Dersi Öğretim Programı (Ortaokul 9,10,11,12. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 05.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2018). Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı (İlkokul ve Ortaokul 3,4,5,6,7,8. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 05.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2018). Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı (İlkokul 1,2 ve 3. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 05.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]. (2018). Kimya Dersi Öğretim Programı (Ortaokul 9,10,11,12. Sınıflar). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 20.05.2020
Milli Eğitim Bakanlığı. [MEB]. (2018). Sağlık Bilgisi ve Trafik Kültürü Dersi Öğretim Programı (Ortaokul 9. Sınıf). Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara. https://ttkb.meb.gov.tr/www/ogretim-programlari/icerik/72 Erişim tarihi: 20.05.2020
Mucunguzi, P. (1995). Environmental education in the formal sector education in Uganda. Environmental Education Research, 1 (2).
Muşlu Kaygısız, G. (2020). Fen bilimleri dersi öğretim programı ve okul öncesi eğitim programındaki kazanımların çevre eğitimi açısından incelenmesi. International Journal of Early Childhood Education Studies, 5 (1), 29-47.
Nazlıoğlu, M. (1991). Çevre eğitiminin önemi. Çevre üzerine, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını, Önder Matbaası. 249-265.
Okur Berberoğlu, E. & Uygun, S. (2013). Tübitak 4004 projelerinin sürdürülebilir kalkınma için çevre eğitimi kapsamında değerlendirilmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13(2), 107-133.
Okur Berberoğlu, E. (2015). Ekopedagoji temelli sınıf dışı çevre eğitiminin çevre farkındalığı üzerinde etkisi. Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(1), 67-81.
Okur, E. (2012). Sınıf dışı deneyimsel öğretim: Ekoloji uygulaması. [Yayınlanmamış DoktoraTezi]. Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Bilimleri Bilim Dalı.
Onions, C., T. (Ed.). (1964). The shorter oxford english dictionary. Oxford: Clarendon Press. Organisation for Economic Co-operation and Development [OECD]. (2014). Education at a glance 2014: OECD indicators.
Ozaner, S. (2004). “Çevre (doğa eğitimi)”. çevre sorunlarına çağdaş yaklaşımlar - ekolojik, ekonomik, politik ve yönetsel perspektifler- Betaş Yay. 1. Baskı.
Özbuğutlu, E., Karahan, S., & Tan, Ç. (2014). Çevre eğitimi ve alternatif yöntemler. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11:(25), 393-408.
Özdemir, O. & Uzun, N. (2006). Yeşil sınıf modeline göre yürütülen fen ve doğa etkinliklerinin anasınıfı öğrencilerinin çevre algılarına etkisi. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Dergisi, 3(1), 12- 20.
Özdemir, O. (1998). Yazınsal bir tür olarak öykünün çevre duyarlığına etkisi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Özdemir, O. (2007). Yeni bir çevre eğitimi perspektifi ‘’sürdürülebilir gelişme amaçlı eğitim’’. Eğitim ve Bilim Dergisi, 145, 23-39.
Özdemir, O. (2010). Doğa deneyimine dayalı çevre eğitiminin ilköğretim öğrencilerinin çevrelerine yönelik algı ve davranışlarına etkisi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 27, 125-138.
Özdemir, O., Özkan Y., & Özgen Ö. (2006). Research On Education Edited by Marina-Stefania Giannakaki, Gregory T. Papanikos, Yiannis Pozios& John Kelvyn Richards. Biotechnological Foods-Sustainable Development: Sustainable Consumtion Education.
Özgel, Z. T., Aydoğdu, M. & Güven Yıldırım, E. (2018). Doğa kampı destekli çevre eğitiminin çevre sorunlarına yönelik farkındalık ve tutuma etkisi. Ihlara Eğitim Araştırmaları Dergisi, 3(2), 90-106.
Özoğlu, S. Ç. (1993). Yaygın eğitim düzeyinde çevre için eğitim. Çevre eğitimi. Türkiye Çevre Vakfı Yayınları, 65-80.
Öztürk Aynal, Ş. (2013). Haydi çocuklar doğaya ve bahçelere açılıyoruz: mekân dışı eğitim İsveç’ten örnekler. International Journal of Social Science, 6(1), 371-384. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS_492
Öztürk, E. (2013). Uluslararası bir çevre eğitimi projesinin fen ve teknoloji öğretmen adaylarının çevre bilincine etkisi. [Yayınlanmamış Doktora Tezi], Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı.
Öztürk, M. (2017). Süründürülebilir gelişme odaklı eğitim: kuramsal çerçeve, tarihsel gelişim ve uygulamaya dönük öneriler. İlköğretim Online, 16(4),1-11. http://dx.doi.org/: 10.17051/ilkonline.2017.342997
Öztürk, S. (1990). Tarım ilaçları, Hasad Yayıncılık.
Paslı, A. M. (2019). Doğal çevre, kent ve çocuk ilişkisini yeniden kurmak “İskandivanya’da doğa temelli eğitim ve İsveç Orman Okulu örneği” [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Şehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şehir Çalışmaları Anabilim Dalı.
Phenice, L. A. & Griffore, R. J. (2003). Young children and the natural world. Contemporary Issues in Early Childhood, 4(2), 167-171. https://doi.org/10.2304/ciec.2003.4.2.6
Pitman, B. J. (2004). Project WILD: a summary of research findings 1983--1985 and 1996—2003. Houston , TX : Council for Environmental Education.
Prince, M., & Felder, R. (2007). The many faces of inductive teaching and learning. Journal of College Science Teaching, 36(5), 14-20.
Pruneau, D. , Freiman, V. , Barbier, P.V. , & Langis, J. (2009). Helping young students to better pose an environmental problem. Applied Environmental Education and Communication, 8,105-113. https://doi.org/10.1080/15330150903133678.
Ravindranath, M. J. (2007). Environmental educaton in teacher education in India: Experiences and challenges in the United Nation’s decade of education for sustainable development. Journal of Education for Teaching, 33(2), 191-206.
Rickinson, M. (2001). Learners and learning in environmental education: a critical review of the evidence‖. Environmental Education Research, 7 (3), 207- 319.
Roth, C. E. (1992). Environmental literacy: ıts roots, evolution and directions in the 1990s. Columbus, OH: ERIC Clearing house for Science, Mathematics, and Environmental Education.
Sauve, L. (2005). Una cartografía de corrientes en educación ambiental [A map of currents in environmental education]. In M. Sato & I. Carvalho (Eds.), A Pesquisa em Educação Ambiental: Cartografias de uma Identidade Narrativa em Formação. Porto Alegre: Artmed.
Saylan, N. & Karamete, A. (1999). Orta öğretim fen ve matematik öğretmen eğitimi; alan bilgisi programının değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi Yayınları,10, 181-191.
Schleicher, K. (1989). Beyond environmental education: The need for ecological awareness. International Review of Education, 35(3), 257- 281.
Senemoğlu, N. (1997). Gelişim öğrenme ve öğretim kuramdan uygulamaya. Ertem Matbaacılık.
Sert Çıbık, A. (2019). Öğretim programlarında çevre eğitimi, H. G. Hastürk (Ed.). Çevre eğitimi içinde (s. 277-344). Anı Yayıncılık.
Stokes, E., Edge, A. & West, A. (2001). Environmental education in the educational systems of the european union final report. Centre for Educational Research London School of Economics And Political Science.
Strateji ve Bütçe Başkanlığı (SBB). (2014). Onuncu Kalkınma Planı: 2014-2018, T. C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı Yayını. Erişim adresi: http://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2018/11/Onuncu-Kalk%C4%B1nma- Plan%C4%B1-2014-2018.pdf
Strateji ve Bütçe Başkanlığı (SBB). (2019). Onbirinci Kalkınma Planı: 2019-2023, T. C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı Yayını. Erişim adresi: http://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/07/On birinci Kalkinma Plani.pdf
Şahin, F. (2004). Proje ile öğretim aşamaları. T.C. Maltepe Üniversitesi, İlk ve orta öğretimde araştırma teknikleri ve proje. Maltepe Üniversitesi, 24-29.
Tanrıverdi, B. & Kablan, Z. (2008). Sustainable environmental education in primary school curriculum: perspectives from finland, ıreland and Turkey. WCCI 13th World Conference in Education on “Creating a Global Culture of Peace: Strategies for Curriculum Development and Implementation”. 2-7 September. Antalya, Turkey. Vol. II. pp.623-644 (Eds. Mirici, İ. H., Aksu Ataç, B., Arslan, M.M., Kovalcikova, I.).
Tanrıverdi, B. (2009). Sürdürülebilir çevre eğitimi açısından ilköğretim programlarının değerlendirilmesi. Eğitim ve Bilim, 34 (151), 89-103.
Tay, B. & Baş, M. (2015). 2009 ve 2015 yılı hayat bilgisi dersi öğretim programlarının karşılaştırılması. Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(2), 341-374. http://dx.doi.org/10.24315/tred.520314
Thoe, N. K. & Lin, C. S. (2006). Integrating ‘Learning Together’ with out door science activities. Learning Scince&Mathematics, (October, 1). [Online]: Retrived on 14-January-.2008, at URL: http://www.recsam.edu.my/html/onlineJ.html.
Tıraş, H. H. (2012). Sürdürülebilir kalkınma ve çevre: Teorik bir inceleme. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(2), 57-73.
Tilbury, D. (1995). Environmental education for sustainability: Defining the new focus of environmental education in the 1990s. Environmental Education Research, 1(2), 195-212. https:doi.org/10.1080/1350462950010206
Topkaya, Y. & Doğan, Y. (2020). The effect of educational comics on teaching environmental ıssues and environmental organizations topics in 7th grade social studies course: a mixed research. Education and Science, 45(201) 167-188. https:doi.org/10.15390/EB.2019.8575
Topkaya, Y. & Şimşek, U. (2015). Impact of instructional comics on the attitudes towards citizenship and democracy education. Journal of Computer and Education Research, 3(6), 152-167. https:doi.org/10.18009/jcer.26543
Topkaya, Y. (2014). Vatandaşlık ve demokrasi eğitimi dersinde çizgi roman kullanımının bilişsel ve duyuşsal öğrenmelere etkisi. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Topkaya, Y. (2016). The impact of instructional comics on the cognitive and affective learning about environmental problems. Education and Science, 41(187), 199-219. https:doi.org/10.15390/EB.2016.5713
Türkiye Erozyonla Mücadele Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı (TEMA). (2020). http://www.tema.org.tr/web_14966-2_1/neuralnetwork.aspx?type=60, Erişim Tarihi: 29.05.2020
Türküm, A., S. (1998). Çağdaş toplumda çevre sorunları ve çevre bilinci. Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Çağdaş Yaşam Çağdaş İnsan Dergisi, 165-181.
United Nations (UN). (1987). Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future. http://www.un-documents.net/wced-ocf.htm. UN. World Charter for Nature. http://www.un.org/documents/ga/res/37/a37r007.htm.
United Nations Educational Scientificand Cultural Organization (UNESCO). (2014). Education for sustainable Development (ESD). [Online]:www.unesco.org/new/en/education/themes/leading-theinternationalagenda/ education-for-sustainable-development/.
Uzun, N. & Sağlam, N. (2007). Ortaöğretim öğrencilerinin çevreye yönelik bilgi ve tutumlarına “çevre ve insan’’ dersi ile gönüllü çevre kuruluşlarının etkisi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi,33(33), 210-218.
Ünal, O. (2018). Sosyal bilgiler dersinde eğitici çizgi roman kullanımının öğrenci başarısı ve tutumuna etkisi. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Akdeniz Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Ünal, S. & Dımışkı, E. (1999). UNESCO-UNEP himayesinde çevre eğitiminin gelişimi ve Türkiye'de ortaöğretim çevre eğitimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, (16- 17): 142-154. www.keskkonnaharidus.ee, 2019, Erişim Tarihi: 18.09.2019.
Yeşilyurt, F. (2018). Öğretmen adaylarının çevre risk algısının belirlenmesi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Amasya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2000). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
Yıldırım, A. (1996). Disiplinler arası öğretim kavramı ve programlar açısından doğurduğu sonuçlar. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12, 89-94.
Yılmaz, A., Morgil, F., Aktuğ, P. & Göbekli, İ. (2002). Ortaöğretim ve üniversite öğrencilerinin çevre, çevre kavramları ve sorunları konusundaki bilgileri ve öneriler. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(22).
Yılmaz, İ. (2016). Türkiye’de ilkokul programlarında çevre eğitimi ve ilkokul 4. sınıf öğrencilerinin Tiflis Konferansı çevre eğitimi amaçlarına ulaşma düzeyi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.