EŞ‘ÂRİ ÜZERİNDE DEVAM EDEN MU‘TEZİLÎ ETKİLER HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

İnsan, bireysel olduğu kadar toplumsal bir varlıktır. Toplumu oluşturan bireylerin, aynı toplumun diğer bireylerinden fiziksel ve psikolojik olarak etkilenmeleri son derece doğaldır. Bu ise sosyolojik bir kanun ve gerçekliktir. Müslüman âlimler de İslam hakkında oluşturulmuş dini düşünceden faydalanmışlar, olumlu veya olumsuz yönde birbirlerini etkilemişlerdir. Aynı gelenekten gelen bireylerin birbirlerinin düşüncelerinden tamamen bağımsız olduklarını, aralarında hiçbir ortak yönün bulunmadığını söylemek imkânsızdır. Bunun en bariz örneği İmam Eş‘arî’dir. Eş’âri, hayatının büyük bir kısmını Mu‘tezilî düşüncenin hâkim olduğu Basra’da geçirmiştir. İ‘tizal fikirlerini çok iyi bilen Eş‘arî, Ebû Hüzeyl el-Allaf ve Cübbâiler gibi dönemin en önemli Mu‘tezile âlimleri arasında yer almıştır. O, kırk yaşına kadar Mu‘tezile ekolünün en önde gelen savunucularından biri olmuştur. Mu‘tezilî âlim Eş‘arî, özellikle “el-Adl” ve “Halku’l-Kur’an” konularındaki hatalı görüşlerinden dolayı mezhebini terk etme kararı almıştır. Bu kararını ve yanlış kabul ettiği fikirlerden tövbe ettiğini, bir Cuma günü Basra’daki Ulu Camide insanlara ilan etmiştir. Bu çıkışının ardından ömrünü Mu‘tezile’ye reddiye yazmaya ve onların görüşlerinin yanlışlıklarına cevap vermeye adadığını belirtmiştir. Bu düşüncesini hayata geçirirken de fikri anlamda Mu‘tezile ile fikirsel çatışma halinde bulunan insanların görüşlerinden istifade yoluna gitmiştir. Kimi konularda ise Mu‘tezile’nin kullandığı delillerden ve düşünce sisteminden kendisini bütünüyle alıkoyamamıştır. Biz de bu makalemizde Mu‘tezile sonrası Eş‘arî üzerinde devam eden Mu‘tezilî düşüncenin etkilerini konu edineceğiz.

AN EVALUATION ON MU’TEZILA EFFECTS CONTINUING ON EŞ’ÂRI

Human is a social entity as well as being an individual. It is extremely natural that the individuals that constitute the society are affected by other individuals in physical and psychological terms. This is a sociological law and reality. Muslim scholars made use of religious ideas that were formed about Islam; and affected each other in positive or negative ways. It is not possible to claim that the individuals coming from the same tradition are completely independent from each other and do not have anything in common. The most distinctive example for this is İmam Eş‘arî. He spent most of his life in Basra where Mu‘tazila thought was dominant. Eş‘arî, who knew the I‘tizal ideas well, was considered among the Mu‘tazila scholars of that period like Ebu Hüzeyl el-Allaf and Cübbâi. He was one of the most prominent defenders of Mu‘tazila school until the age of forty. Mu‘tazila scholar Eş‘arî decided to abandon his sect due to his mistaken viewpoints on “el-Adl” and “Halku’l-Kur’an”. He declared this decision of his and that he repented from his ideas that he considered were mistaken in the Ulu Mosque in Basra on a Friday sermon. After this outbreak, he stated that he dedicated his life to write rebuttals to Mu‘tazila and answer to their mistakes. While he did this, he made use of the viewpoints of people whose ideas conflicted with Mu‘tazila. He could not help using the proof and thinking system used by Mu‘tazila completely. In this article of ours, we will deal with the effects of Mu‘tazila which continued on Eş‘arî after he abandoned it.

PDF

___

Akdemir, F. (2016). “İman Hakikatinin Amel/Ahlaka Yansımaları ve Müslüman İman Algısındaki Yanlışlar ve Nedenleri”. Uluslararası Yanlış Algılar ve Doğru İslam Sempozyumu Bildirileri. (ss. 696-711). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları
Akın, M. (2016). “Mu‘tezile’nin Aslah Teorisinde Farklılaşması”. Turkısh Studıes. Volume 11/7 Spring. DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9667, p. 31-42.
Ali el-Kârî, (1998). er-Ravdu’l-ezher fî şerhi’l-Fıkhi’l-Ekber. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’-İslâmiyye.
Allard, M. (1982). Eş‘âri’nin Hayatı. (Çev. Mustafa Sait Yazıcıoğlu). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 25 (1), 457-476.
Altıntaş, R. (2014). “Mu‘tezile’de Akıl Anlayışı”. Kelam İlminin Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri Sempozyumu. (ss. 311-322). Elazığ: yy.
Altuntaş, M. (2016). “Kur’an’da Peygamberlere Gönderilen ‘Suhuflar/Kitaplar’ Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish Studies. Volume 11/12 Summer. DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9913,p. 1-24.
Asım Efendi. (h. 1268). Kâmus Tercümesi. İstanbul: yy.
Atay, H. (1992). İslamın İnanç Esasları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Aydınlı, O. (2000). İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Ayni, Bedreddin Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed. (ty). Umdetu’l-kâri li şerhi sahihu’l-Buhari. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir. (ty). el-Fark beyne’l-fırâk, nşr: Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Dârûl-meşrîk.
Bağdâdî, (1981). Usûlü’d-dîn. Beyrut: yy.
Bağdâdî, Ahmet b. Ali el-Hatîb. (1997). Târîh’u Bağdâd. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: yy.
Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyîb b. Muhammed el-Basrî. (1987). Kitâbü’t-temhîd-l-evâil ve telhîsu’d-delâil. nşr. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü kütübi’s-sekâfi.
Bedevî, Abdurrahman. (1996). Mezâhibü’l-İslâmiyyîn. Beyrut: Dâru’-İlm li’l-melâyîn.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Ali. (1985). el-İ‘tikâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. nşr. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: yy.
Brockelmann, (1964). İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi. (Çev. Neşet Çağatay). Ankara: yy.
Bulut, H. İ. (2016). İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. (1985). et-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. (h. 1311). Şerhu’l-mevâkıf. İstanbul: yy.
Devvânî, Celâleddîn. (h.1306). Celâl şerhu’l-akâidi’l-Adudîyye. İstanbul: yy.
Ebû Ali es-Sekûnî. (1976). Uyûnü’l-münâzarât. nşr. Sa’d Gurâb. Tunus: yy.
Efendioğlu, M. (2008). Zekeriyyâ b. Yahyâ es-Sâcî. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (c.35, ss.363-364). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Ensârî, A İ. (1994). el-Ensârî, ehlü’l-hall ve’l-akd. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (c. 10, ss. 539-541). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Eş‘arî, İmam Ebû’l-Hasan. (ty). el-İbâne an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru ibn Zeydûn.
Eş‘arî, İmam Ebû’l-Hasan (h.1344). Risâletü istihsânu’l-havd fî ilmi’l-Kelâm. Haydarâbâd: Dâirâtü meârifi’n-nizâmiyye,
Eş‘arî, İmam Ebû’l-Hasan, (2000). Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn. Abdülhamîd. Kahire: Mektebetü’n-nehdati’l-Mısriyyeti. thk. Muhammed Muhyiddin
Eş‘arî, İmam Ebû’l-Hasan (2016). Luma’ fi’e-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida’. (Çev. Kılıç Aslan Mavil-Hikmet Yağlı Mavil). İstanbul: İz Yayıncılık.
Ezheri, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed. (ty). Tehzibü’l-lüga. thk. Abdullah Derviş. Mısır: yy.
Gadret, L. (1989). İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti. (Çev. İlhan Kutluer). İstanbul: Hikmet Yayınları.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. (1962). el-İktisâd fi’l- i‘tikâd. nşr. İ. Agah Çubukçu-Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Harputî, A. (h.1330). Tenkîhu’l-Kelâm. İstanbul: yy.
Hayyât, Ebi’l-Hüseyin Abdurrahmân b. Muhammed b. Osmân. (1993). Kitâbü’l-intisâr ve’r-reddi Alâ İbn Râvendî el-mülhîd. Beyrut: Mektebetü dâri’l-Arabî.
Işık, Kemal (1967). Mu’tezilenin Doğuşu ve Kelami Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
İbn Asâkir, Ebu’I-Kâsım Ali b. el-Hasen. (1991). Tebyîn’u kizbi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasen el- Eş‘âri. Beyrut: yy.
İbn Esîr, İzzeddîn, (ty). en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed Ez-Zâvî. Beyrut: yy.
İbn Fürek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan b. Fürek el-İsfahânî. (1987). Mücerredü makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘âri. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: yy.
İbn Hallikân, Muhammed b. Ebî Bekr b. (1994). Vefâyâtu’l-Ayân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân. thk. İhsan Abbas, Beyrut: yy.
İbn Kâdî Şühbe, Ebû Bekr Şühbe b. Ahmed. (ty). Tabakâtu fukahâi’ş-şâfi‘iyye. thk. A. Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’s-sekafeti’d-diniyye.
İbn Kayyım el-Cevziyye. (1982). er-Ruh, Beyrut: Dârû’l-kütübi’l-ilmiyye.
İbn Manzûr. (ty). Lisânü’l-Arab. byy: yy.
İbn Nedim. (1994). el-Fihrist. Beyrut: yy.
İbn Teymiyye, Takyyüddîn Ahmed b Abdülhalim el-Harrani. (ty). Kutub ve resâil ve fetâvâ İbn Teymiyye fi’l-Akîde. thk. Abdurrahman Muhammed Kasım en-Necdî, Riyad: yy.
İsfehânî, Râgıb. (ty). el-Müfredât fî garîbü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-ma’rife. Kâdî Abdulcabbâr, Ebu’l-Hasan b. Ahmed. (ty). el-Muğnî fî ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: en-nazâr ve’l- meârif. thk. İbrahim Medkur. Kâhire: Dâru’l-Mısrî.
Karadaş, C. (2016). Allah-Âlem İlişkisi: Yaratma. Ş. Ali Düzgün (Ed.). Kelam El Kitabı, (ss. 273- 298). Ankara: Grafiker Yayınları.
Keskin, M. (2013). İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik. İstanbul: Düşün Yayınları.
Koçyiğit, T. (1984). Kelâmcılarla Hadisçiler Arasındaki Münakaşalar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kuşcu, Ali. (h. 1311). eş-Şerhu’l-cedîd (Cürcânî Şerhu’l-Mevâkıf kenarında). İstanbul: yy.
Mesûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin. (1998). Murûcu’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher. thk. Sâid Muhammed Lehhâm, Beyrut: yy.
Mustafa, İbrâhîm, ve Ahmed Hasan Zeyyâd, Hamit Abdulkadîr, Muhammed Alî en-Neccar. (ty). Mu‘cemü’l-vasît, nşr: Abdusselâm Hârûn. İstanbul: yy.
Nebhân, Muhammed Fârûk. (1974). Nizâmü’l-hükm fi’l-İslâm. Kuveyt. yy.
Nesefî, Ebu’l-Mu‘în. (2003). Tabsırâtu’l-edille. nşr. H. Atay- Ş. Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Olgun, T. (1963). Müslümanlıkta İbadet Tarihi. (2. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
Onat, H. ve Kutlu, S. (2016). İslam Mezhepleri Tarihi El Kitabı. (5. Baskı). Ankara: Grafiker Yayınları.
Özafşar, M. E. (1999). İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları
Özen, Ş. (1999). İbn Süreyc. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (c. 20, ss. 363-366). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Râzî, Fahreddîn. (1978). el-Muhassal. (Çev. Hüseyin Atay). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Sâbûnî, Nureddîn. (1998). el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn. (Çev. Bekir Topaloğlu). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammet b. Abdülkerim. (ty). Kitâbu nihâyeti’l-ikdâm fî ilmi’l-Kelâm. byy: yy.
Şehristânî, (1993). el-Milel ve’n-nihâl. thk. M. Seyyid Geylân. Beyrut: Dâru’l-ma’rife.
Şık, İ. (2004). “Eş‘âri’nin Mu‘tezile’den Ayrılmasının Nedenleri Üzerine Bir Deneme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(1), 283-310.
Teftâzânî, Sâdettin. (1998). Şerhü’l-mekâsıd. nşr. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-kütüb.
Watt, M. W. (1985). İslamic Philosophy and Theology. Edinburg: yy.
Yar, E. (2005). “Eş‘âri ve Metodolojisi”. Elazığ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (2). 135- 152.
Yar, E. (2000). Ruh-Beden İlişkisi Açısından İnsanın Bütünlüğü Sorunu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
Zehebî, Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz. (1985). el-İber fî haberi men gâber. nşr: Ebû Hacer Muhammed Zaglul, Beyrut: yy.