CONCEPTION OF GOD AND UNIVERSE AMONG TURKS IN BUDDHISM AND ISLAMIC SUFISM

This article aims to present a comparative study on Turks’ conception of God and universe mainly in Mahāyāna Buddhism of Buddhist Uygurs’ between 9 th -12 th centuries in Turfan, and in Turkish Islamic Sufism developed in Transoxiana and Anatolia regions in 12 th - 13 th centuries. As this is a vast and deep subject having many dimensions and reflections, only some striking examples of textual evidence are presented due to the limited scope of a paper. Buddhism and Islam are two different world religions, quite diverged in basic principles like conceptions on God and universe. However, even a few examples presented in this article point that the convergence of Turkish Buddhism and Sufism is due to the synthesis of these religions with Turks’ oldest national religion, called Sky-God Religion (or Tengrism). The endless divine love, the search for God or Ultimate Reality in the universe by always referring their mind to interpret phenomena, love for universe and all beings, finding God in their heart via annihilation of ego and the ultimate happiness reached by “unity of God with all” are some significant common traces from Turks’ amazing religious history. This article is highly inspired by and thus dedicated to our deceased distinguished Turkish cultural historian Dr. Emel Esin who made the most serious scholar works on comparative cultural and religious studies of Turks, starting from their oldest time until Islamic period including Sufi traditions. We expect that this paper prepared for the memorial issue dedicated to Prof. Dr. Ünver Günay, who is one of the greatest historian of religions working on the Old Religion of Turks, will contribute in a small extent to amazing Turkish culture which owns the most religious diversity in its history in the world.

TÜRKLERDE BUDİZM VE İSLÂM TASAVVUFFUNDA TANRI VE EVREN ANLAYIŞI

Bu makale, Turfan’da 9.-12. Yüzyıllar arası yaşamış olan Budist Uygurların benimsediği Mahāyāna Budizmi ile 12.-13. Yüzyıllarda Maveraünnehir ile Anadolu’da gelişen Türk-İslâm Tasavvufunda Türklerin Tanrı ve evren anlayışını karşılaştırmalı olarak sunmayı amaçlamaktadır. Bu tema, bir çok boyutu ve yansıması olan oldukça geniş ve derin bir konu olduğu için, makalenin sınırlı çerçevesi sebebiyle sadece yazına dayalı malzeme arasından çarpıcı bazı örnekler vermekle yetinilmiştir. Budizm ve İslâm, Tanrı ve evren anlayışı gibi temel prensipler açısından birbirinden oldukça ayrılan iki farklı evrensel dindir. Ancak, bu makalede sunulan az sayıda örnek bile Türk Budizmi ile Türk Tasavvufu arasındaki yakınsamanın; bu iki dinin Türklerin en eski milli dinleri olan Gök Tanrı Dini (veya Tengricilik) ile senteze girmiş olmalarının bir sonucu olduğunu farketmek için yeterlidir. Sonsuz ilahi aşk, Tanrı veya Mutlak Gerçek’i evrende her zaman phenomena’ları yorumlamak için “akıl” yoluna başvurma, evren ve tüm varlıklara sevgi duyma, Tanrı’yı, benliği aşarak gönülde bulma ve “her şeyin Tanrı ile birliği”ne ulaşılmanın verdiği gerçek mutluluk Türklerin muhteşem dini geçmişlerinden gelen bazı önemli ortak izlerdir. Bu makale, Türklerin en eski dönemlerinden başlayarak İslâmî dönemdeki tasavvuf geleneklerine varıncaya kadar Türk kültür ve dini tarihlerinde en ciddi akademik çalışmaları yürüten merhum sanat tarihçimiz Dr. Emel Esin’den ilham alınarak ortaya konulmuş ve bu nedenle onun hatırasına adanmıştır. Türklerin eski dini hakkında en önemli dinler tarihçilerinden biri olan Prof. Dr. Ünver Günay’a armağan sayısı için hazırlanmış olan bu makalenin, dünyada tarihi boyunca en büyük din çeşitliliğine sahip olan Türk kültürüne ufak da olsa bir katkı sağlamasını temenni ediyoruz.

___

Akbalık, E. (2013). Yunus Emre’nin Şiirlerinde “Gönül” İmgesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi /VI/26), 20-28.

Arat, R.R. (2007). Eski Türk Şiiri, 4. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Arslan, H. (2009). Maturidi’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti, Hikmet Yurdu (4, İmam Matüridî ve Matürîdîlik Özel Sayısı), 71-90.

Bang, W. (1934). Türkische Turfantexte VI. Das Buddistische Sutra Säkiz Yükmak, Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.

Bıçak, A. (2009). Türk Düşüncesi 1 - Kökenler. İstanbul: Dergah Yayınları.

Coşkun, İ. (2009). Matüridi Düşüncede Allah-İnsan İmam Matüridî ve Matürîdîlik Özel Sayısı), 17-46. İlişkisi, Hikmet Yurdu (4,

Çubukçu, İ.A. (1984). Mevlana ve Felsefesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (XXVI./1), 97-118.

DeWeese, Devin (1994). Islamization and Native Religion in the Golden Horde. Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pensylvannia: The Pensylvannia State University Press.

Eliade, M. (1951). Le Chamanisme et Les Techniques Archaïques de l’Extase, Paris: Payot.

Eliade, M. (1996). Patterns in Comparative Religion (Çev. Sheed, R.) London: University of Nebraska Press.

Elverskog, J. (1997). Uygur Buddhist Literature, Silk Road Studies I, Brepols: Turnhout.

Ergin, M. (1958). Dede Korkut Kitabı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Esin, E. (1964). Turkic and Ilkhanid Universal Monarch Representations and the Cakravartin. Proceedings of the Twenty-Sixth International Congress of Orientalists, New Delhi 4-10 th January, 1964, Volume II, New Delhi: Rabindra Bhavan, 86-132.

Esin, E. (1978a), İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâma Giriş, (Türk Kültürü El-Kitabı, II, Cild I/b’den Ayrı Basım), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.

Esin, E.(1978b). Türk Kültür Tarihinden Bir Safha. Milâdi Sekizinci Yüzyılda Türkistanda İslâmiyetin Burkan Dini ile Karşılaşması, Türk Kültürü Araştırmaları (V/1-2), 231-237.

Esin, E. (1983). “Tengrilik” (Türklerde Gök Tapınağına Dair), Sanat Tarihi Yıllığı (XII). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Araştırma Merkezi, 35-60.

Esin, E. (1986). L’Homme et Son Univers Dans Les Inscriptions et Textes Médiévaux Turcs, L’Homme et Son Univers au Moyen Âge. Actes du septième congress international medieval (30 août – 4 Septembre 1982) I (Ed. Wenin, C.), Louvain-La-Neuve: Éditions de l’Institut Supérieur de Philosophie, 414 – 418.

Esin, E. (1985). Eren, Les Dervis Heterodoxes Turcs D’Asie Centrale et Le Peintre Surnomme “Siyah-Kalam”, Turcica (XVII), 7-41.

Esin,E. (1989). Ahmet Yesevî, Türk Edebiyatı (192, Yesevî Özel Sayısı), 32-34.

Esin, E. (1995). Thèmes et symbols communs entre le Bouddhisme Tantrique et la Tradition Bektachis Ottomans, Bektachiyya. Études sur l’ordre mystique des Bektachis et les groups relevant de Hadji Bektach (Ed. Popovic, A. & Veinstein, G.), İstanbul: Les Éditions Isis, 31-37.

Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.

Esin E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Güldeste (Mevlânâ’nın Eserlerinden Seçmeler (1993). Haz. Mehmet Önder, Kültür Bakanlığı Yayınları/1109, Ankara: Gün Matbaacılık Ltd. Şti.

Güngör, H. (2007). Eski Türk Dini, (Ed. Gündüz, Ş.) Yaşayan Dünya Dinleri, 2. Baskı, İstanbul: Tavaslı Basım Yay. Ve Mat. San. Tic. Ltd. Şti., 529-539.

Izutsu, T. (2010). İslam Mistik Düşüncesi Üzerine Makaleler (Çev. Ertürk, R.), 3. Baskı, İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.

Kaplan, M. (1992). Yunus Emre’ye Göre Zaman-Hayat ve Varoluşun Manası, Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2 Mayıs 1991, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 107-124.

Kara, K. (2005), Mevlana’nın Mesnevi’sinde Kalp-Gönül. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi(14), 483-523.

Kenjetay, D. (2007). Ahmet Yesevî Düşüncesinde Vahdet-i Vücud. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) 38, 10-15 Eylül 2007. Ankara: AYK, 265-278.

Kenjetay, D (2008). Türk Felsefe Tarihinde Yesevî Düşüncesinin Yeri, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî (45), 135-143.

Kudara, K. (2002). The Buddhist Culture of Old Uighur Peoples. Pacific World Journal (Third Series Number 4), 183-195.

Melikoff, I. (1992). Sur Les Traces du Soufisme Turc. Recherches Sur l’Islam Populaire en Anatolie. İstanbul : Editions Isis.

Ocak, A.Y. (2007). Tarihsel Süreç İçinde Türkler’in İslam Yorumu. Türkçe Konuşanlar. Orta Asya’dan Balkanlara 2000 yıllık Sanat ve Kültür, İstanbul: Tetragon A.Ş., 318-345.

Ocak, A. Y. (1984). Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkıbeleri, Başbakanlık Basımevi. Ankara:

Özcan, H. (2009). Matüridi’nin Düşünce Sisteminin Önemi, Hikmet Yurdu (4, İmam Matüridi ve Maturidilik Özel Sayısı), 13-16.

Öztürk, M. (1987). Ahmed Yesevî-Hacı Bektaş Velî ve Yunus Emre Zinciri”, Erdem (III/ 9), 759- 768.

Schimmel, A. (1975). Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill: The University of Carolina Press.

Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Maniheizm Terimleri, Basılmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Tosun, N. (Ed.) (2015). Ahmed Yesevî, Ankara: Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.

Wayman, A. (2002), The Mirror as Pan-Buddhist Metaphor-Simile. Buddhist Insight. Essays by Alex Wayman. (Ed. Elder, G.). Delhi: Motilal Banarsidass Publishers, 129-151.

Williams, P. (1989). Mahāyāna Buddhism, The Doctrinal Foundations, New York: Routledge.

Yakup, A. (2010). Prajñāpāramitā Literature in Old Uyghur, Berliner Turfantexte XXVIII, Turnhout:Brepols.

Yılmaz, H. (2007). Budist Metafiziği. Ankara: Hece Yayınları.

Yunus Emre Dîvânı (1980). Haz. Faruk K. Timurtaş, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.

Zeren, M.E. (2015). Maniheizm ve Budizm’in Uygurlar’ın Kültür Hayatına Etkileri. Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Zeren, M.E. (2017). Budist Türklerin Bıraktıkları Dünya Mirası Eserler. VI. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri 12-13-14 Mayıs 2016, 2. Cilt, (Ed. Kunduracı, O. & Aytaç., A.), Konya: Hür Ofset Matbaacılık, 803-811.