Ankara Ermenileri: Meryem Ana Manastırı

16. yüzyıldan itibaren özellikle dokuma sektörüne bağlı olarak gelişen Ankara’da ekonomik yaşam canlanmış, buna bağlı olarak Avrupalı tüccarlara aracılık eden Ermenilerin nüfusu giderek artmıştır. 18. - 19. yüzyıllarda misyoner rahiplerin faaliyetleri sonucu şehirde çok sayıda aile Katolikliğe geçmiş ve Ankara Ermenileri Gregoryen, Katolik ve Protestan olarak ayrılmıştır. Bu çalışmanın konusunu, gezginlerin sıkça bahsettiği Gregoryen Ermeni manastırı oluşturmaktadır. Şimdiye kadar hakkında monografik bir çalışma yapılmayan ve günümüze gelmeyen söz konusu manastır, “Ankara Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) Vankı”, "Saint Marie”, “Garmir Manastır (Kırmızı Manastır)” gibi farklı isimlerle anılmış ve Ankara’nın kutsal bir yer olması nedeniyle önemli bir ruhani merkez olmuştur. 1914 yılında halen faaliyette olduğu bilinen Surp Asdvadzadzin’in Batı ve Orta Anadolu’nun en eski Ermeni manastırı olduğu vurgulanmıştır. Bu manastırın ilk nüvelerinin 12. yüzyılda oluştuğu tahmin edilse de bu konuda kesin bir veri yoktur. Asıl yapı topluluğu 18. yüzyıl ortalarında yapılmış veya yenilenmiştir. Meryem Ana’ya adanan ve Çubuk Çayı kıyısına yapılan manastır bugünkü Etlik semti civarına yapılmıştır. 18.-19. yüzyıl gezginleri, yapının şehir dışında olduğunu vurgulamış, çevresinde tarımla uğraşıldığından, meyve ağaçları yetiştirildiğinden söz etmişlerdir. 1915 tarihinden itibaren I. Dünya Savaşı esirlerinin toplandığı bir “esir kampı” haline getirilen yapı topluluğu, sonrasında yıkılmış veya yanmıştır. Surp Asdvadzadzin’den günümüze bir şey kalmamıştır fakat söz konusu manastıra yer veren resimler ve gravürler yapı hakkında önemli verilen sunmaktadır. Burada; Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri, misyoner raporları, gezginlerin günlükleri, Ermeni kaynakları, dönem gazeteleri, resimler, gravürler, fotoğraflar, kartpostallar gibi kaynakların sunduklarıyla sadece aslında yok olmuş bir yapı topluluğu değerlendirilmemiş, çok yönlü bir şehir tarihinin okunması amaçlanmıştır.

PDF

___

Ainsworth, W. F. (1842). Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia II. John W. Parker, West Strand.
Andreasyan, H.D. (2007). Polonyalı bir seyyahın gözünden 16. asır Türkiyesi. Kesit Yayınları. Ankara’da büyük bir yangın. (1929, 20 Temmuz). Akşam.
Atatürk Müze Köşkü. (t. y.). https://tr.wikipedia.org/wiki/Atatürk_Müze_Köşkü Aydın, S., Emiroğlu, K., Türkoğlu, Ö., Özsoy, E. D. (2005). Küçük Asya’nın bin yüzü. Dost Kitabevi.
Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. (27/M/1326 [Hicri]). (Dosya No: 3260, Gömlek No: 244428), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. (04/S/1333 [Hicri]). (Dosya No: 4327, Gömlek No: 324497), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Bâb-ı Âlî Evrak Odası [BEO]. (15/R/1319 [Hicri]). (Dosya No: 1697, Gömlek No: 127266), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul Baedeker, K. (1905). Konstantinopel und kleinasien. Karl Baedeker.
Balancar, K. F. (2013). Sessizliğin Sesi III: Ankaralı Ermeniler konuşuyor. Hrant Dink Vakfı Yayınları.
Balyan, D. (2008). Hay vanoraykʻ (Տրդատ Պալեան , Հայ Վանորայք , Էջմիածին , Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Հրատարակութիւն ). (Orijinali 1914’te yayımlanmıştır).
Barker, B. (1824). Reports of the British foreign bible society; With Extracts Of Correspondance VII, 1822-1823-1824. J.S. Hughes.
Barkley, H.C. (2007). Anadolu ve Ermenistan’a yolculuk (N. Demir, Çev.). Kesit Yayınları.
Barnett, R. D. (1974). The European merchants in Angora. Anatolian Studies, (24), 135-141.
Bartolomeo Maria Dal Monte (t.y.) https://it.wikipedia.org/wiki/Bartolomeo_Maria_Dal_Monte Bartolomeo Maria Dal Monte. (1995). https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopediasalmanacs- transcripts-and-maps/monte-bartolomeo-maria-dal-bl
Bornovalı, S. (2016). Bir İtalyan mimarın ilk Ankara ziyareti: Giulio Mongeri-1897. Ankara Araştırmaları Dergisi, 4(2), 131-157.
Bryce J.B., Sarafian, A., Toynbee, A. (2000). The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: Documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce. Gomidas Institute.
Carswell, J. (1972). Kütahya tiles and pottery from the Armenian Cathedral of St. James, Jerusalem II. Clarendon Press.
Conder, J. (1830). The modern traveller III. James Duncan.
Cuinet, V. (1892). La Turquie d'Asie: Géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l'Asie-Mineure I. Ernest Leroux.
Cumhuriyetin başkenti (t.y.). http://cumhuriyetinbaskenti.ankara.edu.tr/cilt-i/ (Erişim Tarihi: 18.11.2020)
Dahiliye nezâreti tesrî-i muamelât [DH.TMIK.M.]. (28/Z/1315 [Hicri]). (Dosya No: 48, Gömlek No: 46), T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
Darkot, B. (1978). Ankara. İslam Ansiklopedisi, (1), 437-453.
Dernschwam, H. (1987). İstanbul ve Anadolu’ya seyahat günlüğü, (Y. Önen, Çev.). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Eprigyan, H.S. (1902). Ankiria-Անկիիրիա. Patkerazard bnashkharhik baṛaran (Պատկերազարդ Բնաշխարհիկ Բառարան) I, 207-213.
Erdoğan, A. (2008). Osmanlıda Ankara. Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Esin, T. (2012). Yunanca kaynaklara göre 1916 Ankara yangını. Toplumsal Tarih, 227, 22-34.
Eyice, S. (1972). Ankara’nın eski bir resmi. Atatürk Konferansları IV (s. 61-113) içinde. Türk Tarih Kurumu Yayınları (Ayrı Basım).
Göçer, F. B. (2019). Ardına bakmak: Rijksmuseum’daki Ankara tablosu [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
Gökçe, F.ve Özgönül, N. (1998). Ankara’da kaybolan kültür varlıklarımız; bağ evleri. Y. Yavuz (Der.), Tarih içinde Ankara II (s. 269-287) içinde. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
Gülekli, N. C. (1948). Ankara Tarih-Arkeoloji. Doğuş Matbaası.
Güven, M.S. (2017). Ermeni kaynaklarına göre Armaş ve Ermeniler. Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III (s.1393-1400) içinde. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Hamilton, W.J. (1842). Researches in Asia minor, Pontus and Armenia I. John Murray. Hancı, K. (1995). Ankaralı Ermeni katolikler. Birikim Dergisi, (73), 35-36.
Hocasaryan, A. S. (2010). Ankara Aziz Meryemana. https://team-aow.discuforum.info/t6371- Ankara-Kagatia-Surp-Asdvadzadzin-K-rmManast-r-Garmir-Vank.htm
Hocasaryan, A S. (2011). Ankara Surp Asdvadzadzin, Kırmızı Manastır, Garmir Vank. http://akunq.net/tr/?p=8708. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. (t.y.). http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/FOTOGRAF/90431---0034.jpg
İşcen, Y. (2012). Vank Manastırı tarihinde. http://yavuziscen.blogspot.com
Kasparyan, A. O. (1968). Patmagirkʻ ankiwrioy ew Stanozi hayotsʻ (Պատմագիրք անկիւրիոյ եւ Ստանոզի հայոց ). Tōnikean.
Kasparyan, A. (1971). The History of the Armenians of the of Angora and Stanos, Doniguian Press.
Kelleci, A. (2019). Ankara - İstanbul arasında bir katolik aile: Aydınyanlar. Ankara Araştırmaları Dergisi, 7(1), 225-253. https://dx.doi.org/10.5505/jas.2019.63935
Kelleci, A. (2020). Ankara’da Katolik Ermenilere ait son şapel ve cemaatin Fransız Kilisesi’ne intikali. Ankara Araştırmaları Dergisi, 8 (2), Ankara: VEKAM Yayınları, 337-359.
Kévorkian, R., Paboudjian, P. B. (1992). Les Arméniens dans l'Empire Ottoman À la veille du génocide, Editions d'Art et d'Histoire. https://dx.doi.org/10.5505/jas.2020.24085
Kévorkian, R., Paboudjian, P. B. (2012). 1915 öncesinde Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeniler. (M. Saris, Çev.). Aras Yayıncılık.
Kinneir, M. D. (1818). Journey through Asia Minor, Armenia and Koordistan. John Murray. Lennep, (t.y.). Richard van Lennep. https://www.findagrave.com/memorial/33651769/richardvan_ lennep
Lennep, H. J. (1870). Travels in little-known parts of Asia minor with illustrations of biblical literature and researches in archeology II. John Murray.
Lucas, P. (1712). Voyage du Sieur Paul Lucas, fait par ordre du roi dans la Grece, L’Asie Mineure, La Macedoine Et L’Afrique I. Nicolas Simart.
Macpherson, I. W. (1972). Six inscriptions from Galatia. Anatolian Studies, Honour of Professor Seton Lloyd, (22), 217-223.
Mamboury, E. (1933). Ankara: Guide touristique. Ankara: Ministère Turc De L'intérieur.
Manougyan, G. A. (1911). Sketch of the Protestant Church, Angora, Galatia. Arakelyan Press. Mongeri, G. (18 Settembre 1898). Da Constantinopoli ad Ankara. Illustrazione Italiana, (40), 234- 236.
Mordtmann, A. D. (1925). Anatolien skizzen und reisebriefe aus kleinasien (1850-1859). F. Babinger (Der.). Orientbuchhandlung H. Lafaire.
Motraye, A. (1723). Travels through Europe, Asia and into part of Africa I. Boston Public Library Oygür, A. V. (11 Nisan 2019). Ankara manzarası tablosunda betimlenen kentin görünümü ve ovadaki “Osmanlı Suru”. https://alivedatoygur.wordpress.com
Pears, E. (1911). Turkey and its people. Methuen.
Perrot, G. (1864). Souvenirs d’un voyage en Asie Mineure, Paris: Michel Lévy Frères.
Perrot, G., Guillaume, E., Delbet, J. (1872). Exploration archéologique de la Galatie et de la Bithynie, D’une partie de la Mysie, de la Phrygie, de la Cappadoce et du pont I. Librairie de Firmin Didot.
Pockocke, R. (1745). A description of the East and some other countries II. London: Bowyer.
Poujoulat, B. (1852). Récits et souvenirs d'un voyage en Orient. A. Mame et Cie. Rijksmuseum, View of Ankara. (t. y.). https://www.rijksmuseum.nl/en/collection/SK-A-2055
Schreiner, O. (1898). Angora goat.: Longmans, Green and Co.
Soyak, A. (31.10.2015a) Vank Manastırı'nın sahipsiz antik taşları. https://www.youtube.com/watch?v=TJta_gX-W78
Soyak, A. (15.11.2015b). Çubuk çayı Ziraat Fakültesi küpür'ü. https://www.youtube.com/watch?v=m2_4jvw8PK0
Soyak, A. (10.10.2018) Vank Manastırı yerine inşaat başlamış. https://www.youtube.com/watch?v=Z1A-4prexCc
Still, J. (1920). A Prisoner in Turkey, New York, London: John Lane.
Tahiroğlu, R. K. (2010). Ankara Ermenileri (1910-1920). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Sütçü İmam Üniversitesi.
Tamur, E. (2008). Amsterdam’da bir Ankara resmi. Kebikeç, (25), 385-409. Temple of Minerva Medica. (t.y.). https://en.wikipedia.org/wiki/Temple_of_Minerva_Medica_(nymphaeum) (20.01.2021).
Terziyan, G. (1969). Patmagirkʻ Stanozi hayotsʻ (Պատմագիրք Ստանոզի Հայոց ). Tōnikean.
The Missionary Register, Church missionary society. (1824). L. B. Seeley & Son.
Tournefort, J. P. (1718). A Voyage into the Levant II, D. Browne, A. Bell, J. Darby.
Tschihatscheff, P., Kiepert, H. (1867). P. Tschihatscheff’s Reisen in Kleinasien und Armenien:1847-1863. Perthes, Justus.
Viquesnel, A. (1868). Voyage dans la Turquie d'Europe: Description physique et géologique de la thrace I. Bertrand.