AKSARAY EFSANELERİNDE MİTOLOJİK İZLER

Mitoloji toplumların, insanı, tabiatı ve evreni anlamlandırma çabası sonucu bilinçlerinde oluşturdukları olağanüstü özelliklere sahip yaratılış öyküleri olarak tanımlanan mitleri konu alan, araştıran ve yorumlayan bilimdir. Mitler, medeniyetlerin fikir dünyasının ve psikolojisinin birer yansıması olarak kabul edilen kutsal metinlerdir. Dünya üzerindeki her kadim medeniyetin oluşturduğu bir mitolojik sistem vardır. Tarihi çok eskilere dayanan Türkler de bu kadim medeniyetler arasındadır. Türk mitolojik sistemini, Türklerin yıllar boyunca sahip olduğu değer yargıları ve bunlara bağlı uygulamalar oluşturmaktadır. Türk dünya görüşü ve kültürünün ilk örneklerini yansıtan mitolojik metinler, inançlarla bağlantılı halk anlatılarını etkilemiş ve onlar üzerinde birtakım izler bırakmışlardır. Mitolojik metinlerdeki bu özellikler çeşitli halk anlatılarında konu, motif, inanç unsuru ve uygulama biçimi olarak canlılığını devam ettirmektedir. Halk kültürünün sözlü ürünlerinden olup belirli kişi, yer ya da olaylar hakkında anlatılan olağanüstü özellikteki hikâyeler olan efsaneler, bu anlatılardan biridir. Bu çalışmada, Türk dünyasını şekillendiren mitolojik unsurların, Anadolu kültür mirasının en net görüldüğü yerleşim yerlerinden birisi olan Aksaray’da anlatılan efsaneler üzerindeki izleri değerlendirilmiştir. Aksaray efsaneleri; tasnif sırasına göre ele alınarak, efsanelerde karşılaşılan motif ve kavramlar atalar ve tabiat kültleri başta olmak üzere Türk mitolojik sistemindeki belli başlı unsurlarla ilişkilendirilip halkbilimi uzmanlarının görüşleri doğrultusunda açıklanmaya çalışılmıştır. Söz konusu metinler incelendiğinde, ilkel toplum insanının değerler sistemini yansıtan mitlerin inanç ürünü olan efsaneleri konu, motif, inanç ve bu inanca bağlı uygulama alanlarında etkilediği açıkça görülmektedir.

MYTHOLOGIC EVIDENCES IN AKSARAY LEGENDS

Mythology is a discipline that explores, mentions and interprets myths that are defined as creation stories with extraordinary features that people create in their mind as a result of consciousness of trying to make sense of humans, nature, and the universe. Myths are sacred texts which are accepted as a reflection of the world of ideas and psychology of civilizations. There is a mythological system formed by every ancient civilization on the world. Turks whose history dates back to ancient times are one of these ancient civilizations. The Turkish mythological system composes of the value judgments that Turks have created over the years and the practices connected to them. Mythological texts reflecting the first examples of Turkish worldview and culture have influenced and left some traces on people's stories related to beliefs. These features in mythological texts are still alive as subjects, motifs, beliefs and practices in various folk stories. Legends, one of the verbal products of folk culture and they told about certain persons, places or events are among these stories. In this study, the mythological elements that shaped the Turkish world were evaluated on the legends described in Aksaray, which is one of the settlements where the Anatolian cultural heritage is seen most clearly. Aksaray legends handled according to classification category; motifs and concepts encountered in legends have been associated with certain elements in the Turkish mythological system, especially ancestors and nature cults, and tried to be explained in the light of the opinions of folklorists. After observing the relevant texts, it thas been clearly observed that the myths reflecting primitive society human’s value systems affects legends which are a faith product in topic, pattern, faith and application areas connected to this faith.

PDF

___

Alptekin, Ali Berat, (2014), Efsane ve Motifleri Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları.
Alsaç, Fevziye, (2018), Dede Korkut Hikayeleri'nde Kültürel Bellek Bağlamında Gelenekler. Littera Turca, 4(1): 17-35.
Aslan, Namık, (2004), "Şekil Değiştirme Motifinin Anlatılarımızdaki Bazı Yansımaları Üzerine". Milli Folklor, 64: 37-43.
Aydoğan, Tuğba, (2018), Aksaray Efsaneleri. Aksaray: Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Balaban, Tuğrul, (2013), "Kurtağzı Bağlama Geleneği ve Dinî Dayanağı Üzerine: Amasya İli Örneği". Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2(4): 12-17.
Bars, Mehmet Emin, (2017), "Türk Destanlarında Mağara Kültü Üzerine Bir Değerlendirme". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(52): 75-82.
Bascom, William Russell, (2003), "Folklorun Biçimleri: Nesir Anlatılar". (R. N. Aktaş, B. Aktepe, B. Değer, A. Doğan, Y. Özay, & K. Serdaroğlu, Dü) Milli Folklor, (59): 76-95.
Bayat, Fuzuli, (2005), Mitolojiye Giriş. Çorum: Karam Yayınları.
Bayat, Fuzuli, (2007a), Türk Mitolojik Sistemi 1 (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Bayat, Fuzuli, (2007b), Türk Mitolojik Sistemi 2 (Kutsal Dişi - Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler - İyeler ve Demonoloji). İstanbul: Ötüken Yayınları.
Beydili, Celal, (2003), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayın.
Boratav, Pertev Naili, (2012), Türk Mitolojisi (Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi) (1 b.). (Çev. R. Özbay). Ankara: BilgeSu Yayınları.
Çıblak Coşkun, Nilgün, (2013), "Yatır ve Ziyaretlerin Halk Kültüründeki Rolü Bağlamında Mersin'deki Muğdat Dede Türbesinin İncelenmesi". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(1): 1205-1219.
Çobanoğlu, Özkul, (2001), Türk Mitolojisi. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı - Türk Dünyası Edebiyat Tarihi (Cilt 1, s. 5-85). içinde Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Çobanoğlu, Özkul, (2015), Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Çoruhlu, Yaşar, (2002), Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Dilek, İbrahim, (2007), "Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler". Bilig, 43: 33-54.
Eliade, Mircea, (2001), Mitlerin Özellikleri. (Çev. S. Rifat). İstanbul: Om Yayınevi.
Eliade, Mircea, (2014), Şamanizm. (Çev. İsmet Birkan). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Ergun, Metin, (1997), Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi (Cilt 1). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 690.
Ergun, Pervin, (2012), Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Göde, Halil Altay, (2002), Isparta Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma. Konya: Selçuk Üni. Doktora Tezi.
Gökalp, Ziya, (1976), Türk Töresi (1 b.). (H. Dizdaroğlu, Dü.) Ankara: Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları: 6.
Gültepe, Necati, (2015), Türk Mitolojisi - Yeni araştırmalar Işığında (5 b.). İstanbul: Resse Yayınları.
Günay, Umay, (1983), "Türk Masallarında Geleneksel ve Efsanevi Yaratıklar". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1(1): 21-46.
İnan, Abdülkadir, (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm (Materyaller ve Araştırmalar) (3 b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İnan, Abdülkadir, (1998a), Makaleler ve İncelemeler I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İnan, Abdülkadir, (1998b), Makaleler ve İncelemeler II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Jason, Heda, (1971), "Concerding the 'Historical' and the 'Local' Legends and Their Relations". Journal of American Folklore, 84(331): 134-144.
Kaçalin, Mustafa Sinan, (2017), Oğuzların Diliyle Dedem Korkudun Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kafesoğlu, İbrahim, (1998), Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Kalafat, Yaşar, (2018), Türk Halkbilimi İnanç Araştırmaları 4 - Mitoloji. Ankara: Berikan Yayınevi.
Karadavut, Zekeriya, & Yeşildal, Ünsal Yılmaz, (2007), "Anadolu-Türk Folklorunda Geyik". Millî Folklor, (76): 102-112.
Karakaş, Rezan, (2012), "Siirt Halk Kültürünün Şifa Dağıtıcıları: Kutsal Sular". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4): 2149-2161.
Karakurt, Deniz, (2011), Türk Söylence Sözlüğü: Turkish - Turkic Mythology Dictionary / Glossary. Türkiye.
Kaya, Muharrem, (2006), Şamanist Türk Mitolojisinin Erzurum Efsaneleri'ndeki İzleri. Orta Asya'dan Anadolu'ya Türk Sanatı ve Kültürü (s. 563-572). içinde Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Kaya, Muharrem, (2015), Mitolojiden Efsaneye (Türk Mitolojisinin Türkiye'deki Efsanelerde İzleri). İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
Kayabaşı, Onur Alp, (2016), Taşeli Yöresi Tahtacılarının Geçiş Dönemlerinde Mitolojik Unsurlar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (78): 139-158.
Kayabaşı, Rabia Gökcen, (2016), "Altay Yaratılış Miti ile M. Necati Sepetçioğlu'nun Yaratılış Destanının Yüzeysel Yapı Unsurları Bakımından Karşılaştırılması". International Journal Of Eurasia Social Sciences, 7(22): 229-248.
Ocak, Ahmet Yaşar, (1992), Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ocak, Ahmet Yaşar, (2002), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri (3 b.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Ögel, Bahaeddin, (1993), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) (2 b., Cilt 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ögel, Bahaeddin, (2003), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) (Cilt 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Peker, Selçuk, (2015), Mezar ve Türbelere Kült Merkezli Bir Bakış (Aksaray Örneği). Konya: Kömen Yayınları.
Roux, Jean-Paul, (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (A. Kazancıgil, Çev.) İstanbul: İşaret Yayınları.
Roux, Jean-Paul, (1970), Les Traditions des Nomades de la Turquie Méridionale. Paris.
Roux, Jean-Paul, (1999), Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Roux, Jean-Paul, (2011), Eski Türk Mitolojisi (1 b.). (M. Y. Sağlam, Çev.) Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
Sakaoğlu, Saim, (1992), Efsane Araştırmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
Seyidoğlu, Bilge, (1985), Erzurum Efsaneleri (Erzurum'da Belli Yerlere Bağlı Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerine Bir İnceleme). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Şimşek, Esma, (2017), "Türk Kültüründe "Alkarısı" İnancı ve Bu İnanca Bağlı Olarak Anlatılan Efsaneler". Akra Uluslararası Kültür Sanat Edebiyat ve Eğitim Bilimler Dergisi, 5(12): 99- 115.
Taner, Nuri, (1993), "Masal Metinlerine Göre Devlerin Anatomik Yapıları, Yaşam Biçimleri ve Masallardaki İşlevleri". II. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, (s. 231-244). Adana.
Tanyu, Hikmet, (1968), Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Uslu, Bahattin, (2016), Türk Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları.
Yazır, Elmalılı Hamdi, (2007), Kur'an-ı Kerim Meali (6 b.). (M. Özel, Dü.) İstanbul: Dergah Ofset.
Yeşil, Yılmaz, (2015), Türk Sözlü Anlatılarında Şekil Değiştirme. Ankara: Kalem Kitap Yayınları.
Yıldırım, Seyfullah, (2012), "Kazak Türklerinin Toponomik Efsaneleri". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(1): 2101-2121.
Yıldız, Şerife Nilgün, (2011), Türk Halk Anlatılarında Hayvan Motifleri. Elazığ: Fırat Üni. Sosyal Bilimler Ens. Türk Dili ve Edebiyatı A.B.D. (Yüksek Lisans Tezi).