19. YÜZYILDA URFA’DA BİR TARİKAT ŞEYHİ: ERBİLLİ EL- HÂC ABDÜLKÂDİR EFENDİ (Ö. 1898)

Tekkeler, Osmanlı toplumunda tasavvufun ve gündelik dinî hayatın en önemli merkezlerindendir. Bu mekânların her biri, belli bir tarikatın tasavvuf düşüncesi doğrultusunda şekillenmiş ve yine bu düşünceler doğrultusunda topluma hizmet vermiştir. Buralarda gerçekleştirilen irşâd faaliyetleri, insanları "iyi ve güzel" olana sevk ettiği gibi onların dünya ve ahiret telakkilerini şekillendirerek ulvî bir gaye etrafında toplanmalarını sağlamıştır. Birçok halkası bulunan bu faaliyetlerin merkezinde, tarikat şeyhleri yani postnişinler olmuştur. Urfa tekkelerinde hizmet etmiş 19. yüzyıl şeyhlerinden biri de Kadirî, Nakşibendî ve Halvetî tarikatlarında icazet sahibi olan Abdülkadir Efendi'dir. Arşiv kaynakları ışığında hazırladığımız bu makalede onun hayatı ve Urfa tekkelerindeki hizmetleri ortaya konulmuştur Erbil'de doğup temel eğitimini burada alan Abdülkâdir Efendi, doksan yılı aşkın ömrünün son kırk yılını Urfa'da geçirmiştir. Önce Urfa Kâdirî dergâhlarından Sâkıbiye Tekkesi'nin postnişini olmuş, daha sonra Halvetî erkânın icra edildiği Hacı Gazi Tekkesi'nin meşîhat ve tevliyetine geçmiştir. Vefatına kadar bu hizmeti ifa eden Abdülkâdir Efendi, tekkenin vakfına ait mülkleri tespit ettirerek maddi kaynakları düzenlemenin yanı sıra tekke mescidinin ihyasına, buradaki Kur'an eğitimine ve hatiplik hizmetlerine eğilerek irşâd faaliyetlerini yeniden başlatmıştır. Vefatından kısa zaman önce harabe haldeki tekkeyi yeniden inşa ettirerek yapının günümüze kadar gelmesini sağlamıştır. Büyük bir sûfî olan Abdülkadir Efendi aynı zamanda önemli bir müelliftir. Kaleme aldığı çok sayıdaki eserde, tasavvufa ve onun çeşitli konularına dair düşüncelerini anlatmıştır

A TARIQAT SHEIKH IN URFA IN THE 19TH CENTURY: ELHAC ABDULKADIR EFENDI FROM ERBIL (D. 1898)

Dervish lodges is one of the most important centers of daily religious life and sufism in Ottoman society. Each of these locations took form in accordance with the idea of sufism belonging to a certain tariqat and also served to the community in accordance with these thoughts. Guidance activities that occured here both orientated people to “well and good” and provided them to gather around a divine aim by shaping their world and the afterdeath viewpoint. Tariqat sheikhs namely postnishin had became in the center of these activities that has lots of branch. One of 19th century's sheikhs that served in the Urfa lodges is Abdulkadir Efendi who has ratification at the tariqat of Qadiri, Naqshbandi and Khalwati. In this article, which we have prepared in the light of archival sources, his life and his services in the lodges of Urfa have been presented. Born in Erbil and having taken his basic education there, Abdulkadir Efendi spent the last forty years of his ninety years’ life in Urfa. First he became the sheikh of Sakibiye Lodge which is a dervish convent of Qadiri in Urfa, then he became the meshikhat and manager of Hacı Gazi Lodge where the Khalwati ritual is professed. Abdulkadir Efendi, who performed this service until his death, identified the possession belonging to the foundation of the lodge and arranged pecuniary sources. In addition to these, he restarted the guidance services by giving importance to Quran education, oratory services and the revivify of the masjid belonging to the lodge. Shortly before his death, he rebuilt the lodge which was in ruin and made this structure survive until today. Abdülkadir Efendi is also important author, he wrote mystical views a large number of the book

PDF

___

Urfa ġer‘iyye Sicili (UġS) Defter No: 205, 206, 210, 216, 221, 222, 225, 226, 227, 228.
VGMA: 585, 586, 2150/2, 2167.
2. Diğer Kaynaklar
AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ġstanbul 1996.
ALGAR, Hamit, “NakĢibendiyye”, DİA, Ġstanbul 2006, XXXII, 335-342.
ALPAY, Bedri, Şanlıurfa Şairleri, ġanlıurfa 1986.
AġKAR, Mustafa, “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiye‟nin Tarihî GeliĢimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, XXXIX, 535- 563.
AZAMAT, Nihat, “Kâdiriyye”, DİA, Ġstanbul 2001, XXIV, 131-136.
BAĞDATLI ĠSMAĠL PAġA, Hediyyetü’l-‘Arifîn Esmaü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifin, Ġstanbul 1951.
BAYRAKTAR, Hilmi, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa Sancağı, Elazığ 2007.
BĠLMEN, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Ġstanbul ty.
BURSALI MEHMET TAHĠR EFENDĠ, Osmanlı Müellifleri, Ġstanbul ty.
DEVELĠOĞLU, Abdullah, Büyük İnsanlar, Ġstanbul 1973.
EVLĠYA ÇELEBĠ, Seyahatnâme, Yay. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, YKY Yayınları, Ġstanbul 1999.
HÜSEYĠN VASSÂF, Sefîne-i Evliyâ, Haz. Mehmet AkkuĢ-Ali Yılmaz, Ġstanbul 2006.
KARAKAġ, Mahmut, Şanlıurfa Evliya ve Alimleri, ġanlıurfa 1996.
_______, Şanlıurfa ve İlçelerinde Kitabeler, Konya 2012.
KÖPRÜLÜ, Fuat, Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar, Ġstanbul, 1984.
KÖSE, Fatih, İstanbul Halvetî Tekkeleri, Ġstanbul 2012.
KURTOĞLU, Mehmet, “ġair Sakıb Efendi Hayatı, Vakfiyesi ve Vakfettiği Kitaplar”, Vakıflar Dergisi, Haziran 2011, Sayı 35, ss. 131-148.
MUSLU, Ramazan, Anadolu’da Tasavvuf Yolları, Ġstanbul 2007.
ÖNGÖREN, ReĢat, Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl), Ġstanbul 2000.
ÖZDEMĠR, UlaĢ Salih, Bir Siyasi Kişilik Olarak Urfa Mebusu Mustafa Kemaleddin Yetkin (Şeyh Safvet Efendi), Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), KırĢehir 2013.
SERKĠS, Yusuf Ġlyan, Mu’cemü’l-Matbû‘âti’l-Arabiyye ve’l-Mu‘arrabe, Matbaâtu Serkis, Kahire 1928.
TAġ, Yasin, Kadı Sicillerine göre XIX. Asrın İkinci Yarısında Urfa’da Sosyal Hayat, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul 2013.
TENĠK, Ali, “Maneviyat Önderleri”, Geçmişten Günümüze Şanlıurfa’da Dini Hayat, Ed. Yusuf Ziya Keskin, Ankara 2011, ss. 223-233.
_______, “Tekkeler ve Zaviyeler”, Geçmişten Günümüze Şanlıurfa’da Dini Hayat, Ed. Yusuf Ziya Keskin, Ankara 2011, ss. 195-211;
TURAN, Ahmet Nezihi, XVI. Yüzyılda Ruha (Urfa) Sancağı, ġurkav Yayınları, ġanlıurfa 2005.
ULUDAĞ, Süleyman, “Halvetiyye”, DİA, Ġstanbul 1997, XV, 393-395.
YILMAZ, Hasan Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar NeĢriyat, Ġstanbul 2000.
ZĠRĠKLÎ, Hayreddin, el-‘Alâm, Beyrut 2007.