KÂSIM-IENVÂR’IN EDEBÎ MİRÂSIVE KLASİK TÜRK EDEBİYATINA ETKİSİ:SARI ABDULLAH EFENDİ ÖRNEĞİ

Kâsım-ı Envâr (ö. 837/1433), Timur’un (1370-1405) oğlu Şâhruh (1405-1447) döneminde Gîlân, Herat, Semerkant ve Horasan civârında yaşamış bir sûfî şâirdir. Hayatı hakkında bilgi veren kaynaklardan onun Şeyh Sadreddîn-i Erdebilî’nin (ö. 794/1392) müridlerinden ve halifelerinden olduğu anlaşılmak-tadır. Ni‘metullâhiyye, Kalenderiyye, Nakşibendiyye gibi dönemindeki diğer tasavvufî çevreler ile de yakın ilişkiler içinde olan Kâsım-ı Envâr bu ilişkileri sebebiyle zaman zaman siyâsî otorite tarafından kovuşturmaya uğrasa da cez-beli tavırları ve âşıkâne şiirleri ile gittiği şehirlerde devlet büyüklerinin de içinde bulunduğu geniş mürid halkalarına hitap etmeyi başarmıştır. Kâsım-ı Envâr, renkli kişiliği ve şiirleri ile Türk edebiyatı tarihinde de etkisi görülmüş bir şâirdir. 17. yüzyıl Melâmî müelliflerinden Sarı Abdullah Efendi Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî isimli Mesnevî şerhinde Kâsım-ı Envâr’ın şiirlerinden sık-lıkla istifâde etmektedir. Bu makalede Türk edebiyatına etki eden bir figür olarak Kâsım-ı Envâr’ın edebî kimliğini ortaya koyacak şekilde hayatına dair kaynak-ları, biyografisini, eserlerini ve dönemini incelemeyi amaçladık. Ayrıca bir Kâsım-ı Envâr okuyucusu olarak Sarı Abdullah Efendi’nin Mesnevî şerhinde Mesnevî ile Kâsım-ı Envâr Dîvân’ı arasında kurduğu ilişkiye dikkat çekmeye çalıştık..

“LITERARY LEGACY OF QASEM ANWAR AND HİS INFLUENCE TO CLASSICAL TURKISH LİTERATURE:THE CASE OF SARI ABDULLAH EFENDI”

Qasem Anwar (d. 837/1433) is a sufi poet who lived in Gīlān, Harat, Samarkand and Khurāsān under the rule of Shahruh (r. 1405-1447), son of Timur (r. 1370-1405). It is unders-tood from the sources provided information about his life that he was one of disciples and kha-lifes of Shaykh Sadr al-Din Ardabīlī (d. 794/1392). Having close relations with other sufi en-vironments of his time such as Kalandariyya, Ni‘mat-Allāhiyya, and Naqshbandiyya, Qasem Anwar occasionally prosecuted by the political authority becauseof those relations, but he ma-naged to appeal to the large disciple circles, including the high-ranking bureaucrats with his charming manners and amatory poems in the cities where he visited. Qasem Anwar is a poet who also has impact on the history of Turkish literature with his colorful personality and poems. Sari Abdullah Efendi, one of the Malāmī authors of the 17th century, frequently refers to the poems of Qasem Anwar in his Masnavi commentary called Jawāhir-i Bawāhir-i Mas-navi. In this article, we aimto investigate the sources of his life, his biography, works and the period he lived, in order to reveal Qasem Anwar’s literary identity as an influential figure in Turkish literature. In addition, we try to draw attention to the relationship that established by Sari Abdullah Efendi, as a reader of Qasem Anwar, between Masnavi and Qasem’s Dīwān in his Masnavi commentary.

PDF

___

Abdurrahman Câmî, Evliyâ Menkıbeleri: Nefehâtü’l-üns (trc. ve şrh. Lâmiî Çelebi / haz. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara) (1995), İstanbul: Marifet Yayınları.
Abdülmecîd Hânî, Hadâiku’l-verdiyye [Nakşî Şeyhleri] (trc. Mehmet Emin Fidan) (2011), İstanbul: Semerkand.
AKA, İsmail, Mirza Şâhruh ve Zamanı (1405-1447) (1994), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
AKA, İsmail, “Şâhruh”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/sahruh (22.08.2019).
AKA, İsmail, Timur ve Devleti (2017), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
AKÜN, Ömer Faruk, “Sarı Abdullah”, İslam Ansiklopedisi (t.y.), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, X, 216-220.
ALAN, Hayrünnisa, Bozkırdan Cennet Bahçesine Timurlular (2007), İstanbul: Ötüken Yayınları.
Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâis I (Giriş ve Metin) (haz. Kemal Eraslan) (2001), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ali Şîr Nevâî, Nesâyimü’l-mahabbe min-şemâyimi’l-fütüvve I: Metin (haz. Kemal Eraslan) (1996), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ALPARSLAN, Ali, “Baysungur, Gıyâseddîn”, DİA https://islamansiklopedisi.org.tr/baysungur-giyaseddin (22.08.2019).
ATEŞ, Ahmet, İstanbul Kütüphânelerinde Farsça Manzum Eserler I (1968), İstanbul: MEB Yayınları.
AYTEKİN, Ülker, Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevî-i Şerîf Şerhi (Doktora Tezi, 2002), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
AZAMAT, Nihat, “Sarı Abdullah Efendi”, DİA https://islamansiklopedisi.org.tr/sari-abdullah-efendi (04.08.19).
BABİNGER, Franz - Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet (çev. Ragıp Hulusi/ haz. Mehmet Kanar) (1996), İstanbul: İnsan Yayınları.
BARTHOLD, Wilhelm, Uluğ Beg ve Zamanı (çev. İsmail Aka) (2015), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
BASHİR, Shahzad, Fazlullâh Esterâbâdî ve Hurûfîlik (çev. Ahmet Tunç Şen) (2013), İstanbul: Kitap Yayınevi.
BROWNE, E. G., A Literary History of Persia (1951), Cambridge: Cambridge University, I-IV.
ÇAĞLAR, Ali İhsan, 15. Yüzyılda Mâverâünnehir'de Nakşîliğin Sosyo-ekonomik Yapısı: Hâce Ahrâr ve Dönemi (1450-1490) (Doktora tezi, 2015), Hacettepe Üniversitesi SBE.
ÇAKMAKTAŞ, Büşra, Sarı Abdullah Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri (Doktora tezi, 2017), Sakarya Üniversitesi SBE.
DAFTARY, Farhad, “Halîlullâh-ı Kirmânî”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/halilullah-i-kirmani (23.08.2019).
Devletşâh, Şâir Tezkireleri (trc. Necâti Lugal) (2011), İstanbul: Pinhan Yayıncılık. Emir Kemâleddîn Hüseyin Gâzürgâhî, Mecâlisü’l-uşşâk: Tezkire-i Urefâ (haz. Gulamrızâ Tabâtabâî Mecd) (1375/1996), Tahran: İntişârât-ı Zerrîn.
ER, Şaban, Melâmîlik ve Osmanlı Devri Melâmîleri (2015), İstanbul: Kutupyıldızı Yayınları.
ERÜNSAL, İsmail E., XV-XVI. Asır Bayrâmî-Melâmîliği’nin Kaynaklarından Abdurrahmân el-Askerî’nin Mir’âtü’l-ışk’ı (2003), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
GÖLPINARLI, Abdülbâki, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu (1973), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
GÖLPINARLI, Abdülbâki, Dîvân Şiiri XV-XVI. Yüzyıllar (1954), İstanbul: Varlık Yayınları.
de Groot, Alexander H., “Halil Paşa, Kayserili”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/halil-pasa-kayserili (04.08.19)
Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-tevârîh (trc. Mürsel Öztürk) (2006), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İNAN, Abdülkâdir, “Gûr-i Emîr Türbesi’nde Timur’un ve Ahfâdının Mezar Kitâbeleri”, TTK Belleten (1960), XXIV/93-94, 139-169.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Kâsım-ı Envâr”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/kasim-i-envar (28.03.2019).
Kâsım-ı Envâr, Die Ghaselen des Qasem Anwar: İn der Überlieferung der Handschrift in der Mamier-Kulturstiftung: Dîvân-ı Gazeliyat (haz. Khosro Kiyanrad / trc. Sarah Kiyanrad) (2015), Wiesbaden: Harrassowitz.
KEFELİ, Hüseyin, Râznâme (haz. İ. Hakkı Aksoyak) (2004), Harvard: Harvard University.
KILIÇ, Mahmud Erol, “Ni’metullâh-ı Velî”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/nimetullah-i-veli (20.08.2019).
Külliyât-ı Kâsım-ı Envâr (tsh. Saîd Nefîsî) (1337/1958), Tahran: İntişârât-ı Kitâbhâne-i Senâî.
Lâmiî Çelebi, Terceme-i Nefehâtü’l-üns (1270), İstanbul: Dârü’t-Tıbâi’l-Âmire.
MÂCİT, Muhsin, “Kâsım-ı Envâr”, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com (25.04.2019).
Mecmua der-Tercüme-i Ahvâl-i Şâh Ni’metullâh-ı Velî-yi Kirmânî: Risâle Abdürrezzâk Kirmânî, Faslî ez-Câmi’ Müfîdî, Risâle Abdülazîz Vâizî (tsh. Jean Aubin) (1361/1982), Tahran: Encümen-i İrân-ı Şinâsî-yi Fransa.
Mîrhând, Ravzatü’s-safâ (haz. Abbas Zeryâb), İntişârât-ı İlmî: Tahran 1338/1959, I-II.
MOSTAFAVÎ, Moharram, 13. Yüzyılın Büyük Mutasavvıfı Evhadeddîn-i Kirmânî ve Anadolu Tasavvufundaki Yeri (2016), İstanbul: Kitap Yayınevi. Muhammed Neşâtî Şîrâzî, Tezkire-i Şeyh Safiyyüddîn Erdebîlî (tsh. Dâvûd Behlûlî), Neşr-i Edyân: Kum 1389/2011.
Müstakimzâde Süleyman Saâdeddîn, “Risâle-i Melâmiyye-i Şuttâriyye”, Bayrâmî Melâmiliğine Dâir Melâmet Risâleleri (haz. Abdurrezzak Tek) (2007), Bursa: Emin Yayınlar, s. 213-342.
Nevâî, Abdülhüseyin, Ricâl-i Kitâb-ı Habîbü’s-siyer (1379/2000), Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
Nûreddîn Abdurrahmân Câmî, Nefehâtü’l-üns min-hadarâti’l-kuds (haz. Mahmûd Âbidî) (1386/2007), Tahran: İntişârât-ı Suhen.
Nûrullah Şüşterî, Mecâlisü’l-mü’minîn (1365/1967), Tahran: Kitabfürûş-ı İslâmiyye, I-II.
OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler XVI-XVII. Yüzyıllar (2016), İstanbul: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
OWENS, G.M. Meredith, “The Turkish Verses of Qâsim al-Anvâr”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies (1962), XXV (1): 155-161.
ÖNGÖREN, Reşat “Safiyyüddîn-i Erdebilî”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/safiyyuddin-i-erdebili (20.08.2019).
ÖNGÖREN, Reşat, “Safeviyye”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/safeviyye (10.06.2019).
ÖZER, Zübeyde, Cevheretü’l-bidâye ve Dürretü’n-nihâye: Metin-İnceleme-Sözlük; Cilt I (Doktora tezi, 2015), İstanbul Üniversitesi SBE.
ÖZTÜRK, Funda, Sarı Abdullah Efendi, Nasîhatü’l-mülûk Terğîbün li-hüsni’ssülûk (110a-218b): İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin (Yüksek Lisans Tezi, 2018), Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi SBE.
Rızâ Kulıhan Hidâyet, Mecmau’l-fusahâ (haz. Muzâhir Musaffâ) (1382/2003), Tahran: İntişârât-ı Emîr Kebîr, I-VI.
Rızâ Kulıhan Hidâyet, Riyâzü’l-ârifîn (haz. Mihr Ali Gürgânî) (1344/1966), Tahran: Kitâbfurûş-i Mahmûdî.
SAFÂ, Zebîdullâh, Târîh-i Edebiyât der-İrân (1364), Tahran: İntişârât-ı Firdevsî, I-V/3.
Safiyyüddîn Ali, Reşehât-ı Aynü’l-hayât (trc. İbn Muhammed Şerîf el-Abbâsî) (1291), y.y. : y.y.
Sahih Ahmed Dede, Mevlevîlerin Tarihi: Mecmuatü’t-Tevârîhi’l-Mevleviyye (haz. Cem Zorlu) (2003), İstanbul: İnsan Yayınları.
Sarı Abdullah Efendi, Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî (1287), Tasvîr-i Efkâr Matbaası, I-V.
Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü’l-fuâd fi’l-mebde ve’l-meâd (1288), İstanbul: Matbaa- i Âmire.
ŞAH, Serap, Safvetü’s-safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî'nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri (Doktora Tezi, 2007), Marmara Üniversitesi SBE, III.
SAVORY, Roger, “Kâsım-ı Anwâr”, Encyclopaedia of Islam (1997), Leiden: E.j. Brill, IV, 721-722.
Semerkandî, Muhammed b. Burhâneddîn, Silsiletü’l-ârifîn ve Tezkiretü’s-sıddîkîn (tsh. İhsânullân Şükrullâhî) (1388/2009), Tahran: Merkez-i İsnâd-ı Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî.
TAN, M. Nedim, Abdullah Ensârî Herevî’nin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Sad Meydân’ı (Doktora tezi, 2013), Marmara Üniversitesi SBE.
TAN, M. Nedim, “Minhâcü’l-Fukarâ’nın Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (2015/2), XXXVI, s. 31-49.
Tezkiretü’ş-şuarâ-i Devletşâh Semerkandî (thk. Muhammed Abbâsî) (1337/ 1959), Tahran: Kitâbfurûş-i Bârânî.
TOSUN, Necdet, Bahâeddîn Nakşbend: Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı [XII-XVII. Asırlar](2007), İstanbul: İnsan Yayınları..
USLUER, Fatih, Hurûfîlik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren (2009), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
YÂRŞÂTIR, İhsân, Şi’r-i Fârisî der-Ahd-i Şâhruh (1334), Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
YILDIZ, Abdülvahhab, Ahmed-i Câmî Nâmekî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri (2013), İstanbul: Semerkand Yayınları.
YÜKSEL, Musa Şamil, Timurlularda Din-Devlet İlişkisi (2009), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ZERRİNKUB, Abdülhüseyin, Donbâle-i Cüstücû der-Tasavvuf-i İrân (1389/2010), Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr.