AZERBAYCAN’DA SÂCOĞULLARI SONRASI OLUŞAN SİYASİ KARIŞIKLIKLAR VE MÜSÂFİRLERİN HÂKİMİYETİ

Müslümanlar açısından olduğu kadar Türkler açısından da mühim olan Azerbaycan’ın kadim coğrafyası, sahip olduğu güzelliklerin yanı sıra tarih boyunca çeşitli milletlere ev sahipliği yapmakla da ün kazanmıştır. Çeşitli toplumların burada ticaret yapıyor olması zenginliği arttırırken, İslam fatihlerinin faaliyet alanında olması kısa sürede Müslüman idaresine girmesine neden olmuştur. İstisnai birkaç dönem dışında Türk valilerince yarı bağımsız olarak yönetilen Azerbaycan’da, Sâcoğullarının çekilmesinden sonra doğan otorite boşluğu, bölgenin Deylemli Müsâfirlerin eline geçmesine neden olmuştu. Selçuklu hâkimiyetinden yaklaşık bir asır önce yaşanan bu karışık dönem, bölgenin Rus istilalarına maruz kalmasına, şiddetli çatışmalara ve Türklerin oluşturduğu istikrarın nisbeten bozulmasına neden olmuştu. Bu makalede bölgenin Türk hâkimiyetinden Deylemî hâkimiyetine geçiş dönemiyle birlikte Azerbaycan’ın Müsâfirler eline geçişinin başlangıç dönemi ele alınacaktır.

After Sajids, Political Crisis In Azerbaijan And Mosaferids Domination

Azerbaijan’s archaic geography, which is as important from the perspective of Turks as it is from the perspective of Muslims, has earned a reputation for hosting various nations throughout its history along with the many charms it possesses. While the assorted societies trading here increases its wealth, Islamic conquerors being in activity caused it to move into a Muslim administration in a short span of time. The power vacuum that arose after the Sajids withdrew in Azerbaijan, which was partially controlled by Turkish governors other than a few isolated periods, caused the region to pass into the hands of the Daylamite Mosaferids. This complicated era, which occurred approximately one century after the hegemony of the Seljuks, caused the region to be susceptible to Russian invasion, violent conflicts, and the relative break down of the stability that the Turks had created. In this article, the start of the period of Azerbaijan’s passing into the hands of the Mosaferids will be discussed together with the transition period from the Sajids domination to the Daylamite domination of the region.

PDF

___

ABŪ-DULAF, Mis‘ar Ibn Muhalhil, Travels in Iran, (Arabic Text with an English Translation and Commentary: V. Minorsky), Cairo University Press 1955.
ABÛ’L-FARAC, Gregory (Bar Hebraesus), Abû’l-Farac Tarihi, c. I, (Süryanice’den İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge), (Türkçe’ye çev. Ömer Riza Doğrul), TTK, Ankara 1999.
ARDZROUNI, Thoma, Histoire des Ardzrouni, (çev. Marie Félicité Brosset), Collection D’Historiens Arméniens, S.-Pétersbourg 1874.
ASOLIK, Açogh’ıg de Daron (Asolik), Histoire Universelle Par Étienne Asolik de Tarôn Traduite de I’arménien et Annotée, Livre III, (neşr. E. Dulaurier), Paris 1883.
Azerbaycan Tarihi, c. II, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi A. Bakıxanov Adına Tarih Enstitüsü, Bakü 2007.
BARTHOLD, W., “Âzerbaycan ve Ermenistan”, (çev: İsmail Aka), Tarih Araştırmaları Dergisi, c. VIII, S. 14, 1963.
BOSWORTH, Clifford Edmund, “Arrān”, Encyclopaedia Iranica, II/5, s. 520-522.
BOSWORTH, Clifford Edmund, “The Political and Dynastic History of The Iranian World (A. D. 1000-1217)”, The Cambridge History of Iran, Vol. V, (ed. J. A. Boyle), Cambridge 1968.
BOSWORTH, Clifford Edmund, Doğuştan Günümüze İslam Devletleri: Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronolojik Soykütüğü, (çev. Hande Canlı), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2005.
BOSWORTH, Clifford Edmund, “Daysam”, Encyclopaedia Iranica, VII/2, s. 172-173.
BÜNİYATOV, Ziya Musa, “Azerbaycan” DİA, c. IV, 1991, s. 317-322.
BÜNİYATOV, Ziya Musa, Azerbaycan VII-IX Eserlerde, Bakü 2007.
Constantine Porphyrogenitus de Administrando Imperio, (Greek Text ed. GY. Moravcsik), (English trans. R. J. H. Jenkins), Washington 1967.
EBÜ’L-FİDÂ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâil, Târîhu Ebi’l-Fidâ, el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, c. I, (neşr. Mahmud Deyyüb), Beyrut 1997.
GROUSSET, René Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (çev. Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul 2006.
GÜNER, Ahmet, “Merdâvîc b. Ziyâr”, DİA, c. XXIX, 2004, s. 178-179.
GÜNER, Ahmet, “Müsâfîrîler”, DİA, c. XXXII, 2006, s. 68-70.
HAMEVÎ, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu‘cemü’l-büldân, c. I-V, Beyrut 1977.
HEMEDÂNÎ, Muhammed b. Abdilmelik, Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Beyrut 1961.
HEWSEN, Robert H., Armenia: A Historical Atlas, The University of Chicago Press, London 2001.
Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, (neşr. Vladimir Minorsky), (çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı), Kitabevi, İstanbul 2008.
İBN HALDÛN, Abdurrahmân, Târîhi İbn Haldûn (Dîvânü’l-mübtede ve’l-haber fî târîhi el-Arab ve’l-Berber ve men-âsarahüm min-zevi’s-sâni’lekber, c. III, (neşr. Halil Şehade, Süheyl Zekkar), Beyrut 2000.
İBN HALLİKÂN, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Hallikân, Vefayâtü’l-aʽyân, c. I-VIII, (neşr. İhsan Abbas), Beyrut 1968-1972.
İBN HAVKAL, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî, Sûretü’l-arz, (Primum ed. M. J. De Goeje), (ed. J. H. Kramers), Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. II, Leyden 1967.
İBN HURDÂZBİH, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Abdillâh b. Hurdâzbih, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik, (neşr. M. J. De Goeje), Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. VI, Leyden 1889.
İBN KESÎR, Ebu’l-Fida İsmail İmadu’d-Din îbn Ömer îbn Kesîr îbn Davud îbn Kesîr el-Dımaşkî el-Kureyşî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, c. I-XXIV, (çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 1985.
İBN MİSKEVEYH, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Yaʽkūb, Tecâribü’l-ümem ve Teʽâkibü’l-himem, c. I-VII, (neşr. Muhammed Ali Beydun), Beyrut 2003.
İBN TAĞRÎBERDÎ, Cemâlüddîn Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî, en-Nücûmü’z-zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kāhire, c. I-XXVI, (neşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin), Beyrut 1992.
İBNÜ’L-ESÎR, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî Ebu’l-Fida, el-Kâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), c. I-X, (trc. heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
İBNÜ’L-İMÂD, El-İmâm Şihâbüddîn Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Akeriyyî el-Hanbelî el-Dımaşkî, Şezerâtü’z-zeheb fi ahbâri men zeheb, c. I-X, (neşr. Abdülkâdir el-Arnaût, Mahmûd el-Arnaût), Beyrut 1986-1995.
Kartlis Tskhovreba (History of Georgia), (trans. Dmitri Gamq’relidze, Ed: Roin Metrevelli and Stephen Jones), Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
Kitâbü’l-Uyûn ve’l-Hadâik fî Ahbâri’l Hakâik, c. IV/I, (neşr. Ömer Saidi), Şam 1972.
KUDÂME B. CA’FER, Ebü’l-Ferec Kudâme b. Ca’fer b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî, Kitâbü’l-Harâc, (neşr. M. J. De Goeje), Brill 1889.
KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıcından 1917’ye Kadar, TTK, Ankara 2010.
KURTUBÎ, Arîb b. Sa’d el-Kurtubî, Sılatü Târîhi’t-Taberî, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Beyrut 1961.
KÜRKÇÜOĞLU, Erol, Nahçıvan Tarihi (V-XV. yüzyıllar), Erzurum 2007.
LEMAIRE Paulin, “Muhammadan Coins in the Convent of the Flagellation, Jerusalem”, The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society, Seri 5, Vol. XXVIII, 1938, s. 295-299.
LLOYD, Stephen-EDEN, Tom, A Complete Set of Umayyad Gold Dinars and Other Coins of the Islamic World, Katalog No:18, London 2006.
LLOYD, Important Coins of the Islamic World, Katalog No: 73, London 2015.
MAÇOUDI, Les Prairies D’or, c. I-IX, (metin ve trc. C. Barbier de Meynard, Pavet de Courteille), A L’Imprimerie Impériale, Paris 1823-1877.
MADELUNG, W., “Banū Sāj”, Encyclopaedia Iranica, Vol. III/VII, s. 718-721
MADELUNG, W., “The Minor Dynasties of Northern Iran”, The Cambridge History of Iran, Vol. IV, (ed. R. N. Frye), Cambridge University 2008, s. 198-249.
MAKDİSÎ, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ eş-Şâmî el-Makdisî el-Beşşârî, Ahsenü’t-tekāsîm fî maʽrifeti’l-ekālîm, (neşr. M. J. De Goeje), Brill 1877.
MANSÛRÎ, Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî ed-Devâdâr, Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre, c. V, Bibliothèque Nationale de France, Arapça El Yazması No:1572.
MEHMETOV, İsmail, Türk Kafkasında Siyasi ve Etnik Yapı Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, (eklemeler, notlandırma ve düzenlemelerle Türkçe yayına haz. Ekber N. Necef, Şamil Necefov), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009.
MERÇİL, Erdoğan, “Büveyhîler”, DİA, c. VI, 1992, s. 496-500.
MINORSKY, Vladimir, “Merâga”, İA, c. VII, İstanbul, s. 731-738.
MINORSKY, Vladimir, “Caucasica IV” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. XXV/III, London 1953, s. 504-529.
MINORSKY, Vladimir, A History of Sharvān and Darband in the 10th-11th Centuries, Cambridge 1958.
MORTON, James- EDEN, Tom-WOOD, Paul-LLOYD, Stephen, Ancient, British, Islamic and World Coins Historical Medals and Banknotes, Katalog No: 17.
MORTON, Ancient, Islamic, British and World Coins Historical Medals and Banknotes, Katalog No: 14, London 2005.
MORTON, James-EDEN, Tom- CHEEK, Jeremy-WOOD, Paul-LLOYD, Stephen-MATHIOUDAKIS, Nicholas, Ancient, British, Islamic and World Coins Historical Medals and Plaquettes, Katalog No: 68, London, 2014.
MOVSES, Dasxurants’i’s, History of the Aghuans, (trans. Robert Bedrosian).
MUHAMMEDOĞLU, Aliyev Salih, “Kafkasya (Tarih)”, DİA, c. XXIV, 2001, s. 158-160.
MÜNECCİMBAŞI, Ahmed b. Lütfüllah, Tarîh-i el-bâb ve Şirvan, (neşr. Vladimir Minorsky), Cambridge 1958.
NÜVEYRÎ, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, c. I-XXXI, (tahk. Abdülmecîd Turhaynî), (neşr. Muhammed Ali Beydun), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
OSTROGORSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Prof. Dr. Fikret Işıltan), TTK, Ankara 2006.
SKYLITZES, John, A Synopsis of Byzantine History, 811-1057, (trans. John Wortley), Cambridge 2011.
STRANGE, G. Le, The Lands Of The Eastern Caliphate, Newyork 1873.
SUBAŞI, Ömer, “Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis ve Çevresindeki Faaliyetleri”, Türkish Studies, Vol. V/III, 2010, s. 1827-1859.
SUBAŞI, Ömer, “Arap Fethinden Selçuklu Hâkimiyetine Artvin”, Türkish Studies, Vol. VII/III, 2012, s. 2329-2351.
SÛLÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ es-Sûlî, Ahbârü’r-Râzi-Billâh ve’l-Müttakīlillâh ev Târîhu’d-devleti’l-Abbâsiyye sene 322 ilâ sene 333 Hicriyye min Kitâbi’l-Evrâk, (neşr. Heyworth Dunne), Kahire 1935.
ŞERİFLİ, M. X., IX Asrın İkinci Yarısı-XI Asırlarda Azerbaycan Feodal Devletleri, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Bakü 2013.
TABERÎ, Ebî Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Tarih-i Taberî (Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mülûk), c. I-XI, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1960-1970.
The Russian Primary Chronicle Laurentian Text, (trans. and ed. Samuel Hazzard Cross, lgerd P. Sherbowitz-Wetzor), Cambridge 1953.
TOGAN, A. Zeki Velidi, “Arrân”, İA, c. I, İstanbul 1978, s. 596-598.
VARDANYAN, Aram, The Coins as Evidence for the History of Armenia and Adharbayjan in the Xth Century ad, Tübingen 2013.
VARDANYAN, Aram, “On the Coinage of Daysam İbn İbrahīm in Adharbayjān and Armenia in the 10th Century ad”, Journal of the Oriental Numismatic Society, Vol. CXCVII, 2008, s. 11-19.
VASILIEV, Alexander A., Bizans İmparatorluğu Tarihi, (çev. Tevabil Alkaç), İstanbul 2016, s. 369-372.
XOSRO, Nasır, Sefername, (çev. Erkan Çardakçı), İstanbul 2016.
YAZICI, Tahsin, “Deylem”, DİA, c. IX, 1994, s. 263-265.
YILDIZ, Hakkı Dursun, “Sâcoğulları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. I-XIV, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, c. VI, s. 81-136.
YOVHANNĒS, Drasxanakertc’i, History of Armenia, (trans. and commentary. Rev. Krikor H. Maksoundian), U.S.A. 1987.
ZÂFİR EL-EZDÎ, Eş-Şeyhü’l İmâmü’l-âlim-i Cemâleddîn Ebî’l-Hasan Ali b. el-Fakîhü’l-İmâm-ı Ebî’l-Mansur Zâfir b. el-Hüseyin b. Gâzi el-Halebî el-Ezdî, Ahbârü ed-Düvelü’l-Müngatı‛a (ed-Devletü’s-Sâciye bi’l-Cibâl), (ed. G. W. Freytag), Locmani Fabulae et Plura Loca Ex Codicibus Maximan Partem Historicis Selecta in Usum Scholarum Arabicarum, Bonnae, Apud A. Marcum 1823.
ZAMBAUR, E. De, Manuel de Genealogie et de Chronologie Pour L’Histoire de L’İslam, Hanovre 1927.
ZEHEBÎ, Şemsüddîn Ebî Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‛lâm, c. I-XXVII, (neşr. Beşşâr Avvâd Ma‛rûf), Beyrut 2003.
https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=181880 (Erişim Tarihi: 23.01.2018)
https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=185094 (Erişim Tarihi: 23.01.2018)
https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=82498 (Erişim Tarihi: 23.01.2018)
https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=122789 (Erişim Tarihi: 23.01.2018)