18. YÜZYIL OSMANLI İSTANBUL’UNDA HAMAM TELLAKLARI ÜZERİNDE İKTİDARIN GÖZETİMİ

1730 isyanı sonrasında, Arnavut taifesi siyasi iktidar tarafından kamu düzensizliğinin ve artan şehir şiddetinin müsebbibi olarak görüldüler. Osmanlı başkentinde Arnavut taifesinin önemli bir kesimini oluşturan hamam tellaklarının 1731’den başlayarak sayımları yapıldı ve işe giriş ve çıkışlarının takip edilmesi sağlandı. İsyan sonrasının gergin ortamında bir tür Arnavut kovuşturması olarak başlayan hamam çalışanları üzerindeki gözetim, Osmanlı kefalet sisteminin parçası olarak sonraki dönemlerde de devam etmiştir. 1731’den 1822’ye dek uzanan süreçte İstanbul erkek hamamlarında çalışan tellak ve natırlar sayılmışlar, isim ve resimleriyle deftere kaydedilmişler ve kefalet yoluyla sisteminin bir parçası hâline getirilmişlerdir. Bu makale 1730 isyanı sonrasında İstanbul hamamlarındaki Arnavut tellakların kontrol edilmesine dönük fermanın 1731 -32-35, 1752, 1792 ve 1822 tarihlerindeki yoklamalarda izini sürmektedir. Ayrıca siyasi iktidarın bu yoklamalarla geliştirdiği gözetim mekanizmasının mahiyetini tartışmayı amaçlamaktadır.

State Inspection over Hammam Tellaks in the 18th Century Ottoman Istanbul

After the 1730 rebellion, the Albanians were perceived as the cause of public disorder and of increasing urban violence by the political power. In this manner, in the Ottoman capital, hammam tellaks, which constitute an important part of the Albanians were officially monitored and registered starting from 1731, and their entry and exit were followed up. The supervision of the hammam employees, which started as a kind of Albanian investigation in the tense atmosphere after the rebellion, continued in the following periods as part of the Ottoman kefalet system. In the period from 1731 to 1822, the tellaks and natırs working in the men’s baths of Istanbul were counted, recorded with their names and physical appearance, and made into a part of the system through kefalet. This paper aims to examine the state inspection over the Albanian tellaks operated in Istanbul hammams by looking through the hammam registers in 1731 -32-35, 1752, 1792 and 1822, and to follow the results of the imperial decree issued after the rebellion of 1730. It also aims to discuss the nature of the surveillance mechanism that political power develops with these registrations.

PDF

___

BOA, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi (DBŞM), Defter No: 1665, Tarih: 7 Muharrem 1144 (12 Temmuz 1731), 32-37.
BOA, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi (DBŞM), Defter No: 42648, Tarihsiz. Muhtemelen 1791-1793.
BOA, Evkâf-ı Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d.), Defter No: 3496, Tarih: 15 Cemaziyelevvel 1145 (3 Kasım 1732).
BOA, Kâmil Kepeci Müteferrik Defterleri (KK.d.), Defter No: 7437, Tarih: 1-25 Ramazan 1165 (13 Temmuz-6 Ağustos 1752).
Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, No: B. 6, Tarih: 1 Zilhicce 1147 (24 Nisan 1735).
İstanbul Mahkemesi 154 Numaralı Sicil (H. 1237-1246 / M. 1822-1831), Cilt: 88, Sayfa: 118, Hüküm no: 4, Orijinal metin no: [13b], Tarih: 4 Z [12]37 (22 Ağustos 1822), edt. Coşkun Yılmaz, Kültür AŞ., İstanbul 2019.
Aktepe, Münir, 1730 İsyanı, İstanbul 1958.
Anastasopoulos, Antonis, “Albanians in the Eighteenth-Century Ottoman Balkans”, The Ottoman Empire, the Balkans, the Greek Lands: Toward a Social and Economic History. Studies in Honor of John C. Alexander, edt. E. Kolovos vd., İstanbul 2007, s. 37-47.
Aynural, Salih, “The Millers and Bakers of Istanbul (1750-1840)”, Crafts and Craftsmen of the Middle East: Fashioning the Individual in the Muslim Mediterranean, edt. Suraiya Faroqhi-Randi Deguilhem, I. B. Tauris, New York 2005, s. 84-118.
Başaran, Betül, Selim III, Social Control and Policing in Istanbul at the End of the Eighteenth Century between Crisis and Order, Brill, 2014.
Çavlı, Emin Ali, “Patrona Halil Hamamı Değil, Bayezid Hamamı”, TTOK Belleteni, S. 186-187, 1957, s. 6-7.
Destârî Sâlih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak, hzl. Bekir Sıtkı Baykal, AÜ DTCF Yay., Ankara 1962.
Emecen, Feridun M., “Matruşka’nın Küçük Parçası: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Dönemive “Lale Devri” Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, S. 52, 2018, s. 79-98.
Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, S. 6, 1984, s. 69-78.
Ergin, Nina, “Mapping Istanbul’s Hamams of 1752 and their Employees”, Bread from the Lion’s Mouth: Artisans Struggling for a Livelihood in Ottoman Cities, edt. Suraiya Faroqhi, Berghahn, New York, Oxford 2015, s. 108-135.
Ergin, Nina, “The Albanian Tellak Connection: Labor Migration to the Hamams of EighteenthCentury Istanbul, Based on the 1752 İstanbul Hamâmları Defteri”, Turcica, S. 43, 2011 [2012], s. 229-254.
Evliya Çelebi, Seyahatname, C. 8, vr. 360a.
Hamadeh, Shirine, “Mean Streets: Urban Order and Moral Space in Early Modern Istanbul”, Turcica, S. 44, 2012/2013, s. 249–77.
Kafadar, Cemal, “Janissaries and Other Riffraff of Ottoman Istanbul: Rebels without a Cause?”, Identity and Identity Formation in the Ottoman World: A Volume of Essays in Honor of Norman Izkowitz, edt. B. Tezcan-K. K. Barbir, Wisconsin 1991, s. 113-135.
Karahasanoğlu, Selim, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1730 İsyanı Üzerine Yeni Bir Eser: Vâkıa Takrîri Bin Yüz Kırk Üç’de Terkîb Olunmuşdur”, Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 28 (46), 2009, s. 179-187.
Karahasanoğlu, Selim, A Tulip Age Legend: Consumer Behavior and Material Culture in the Ottoman Empire (1718-1730), Yayımlanmamış DT, State University of New York, 2009.
Kırlı, Cengiz-Betül Başaran, “18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Esnafı”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, edt. Fatmagül Demirel, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2012, s. 7-20.
Konrad, Felix, “Coping with “the Riff-Raff and Mob: Representations of Order and Disorder in the Patrona Halil Rebellion (1730)”, Die Welt Des Islams, S. 54 (3-4), 2014, s. 363-398.
Olson, Robert W., “The Esnaf and the Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman Politics?”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, S. 17, 1974, s. 329-344.
Özcan, Abdülkadir “Patrona İsyanı”, İslam Ansiklopedisi, C. 34, TDV Yay., İstanbul 2007, s. 189-192.
Sariyannis, Marinos, “Unseen Rebels: The ‘Mob’ of Istanbul as a Constituent of Ottoman Revolt, Seventeenth to Early Nineteenth Centuries”, Turkish Historical Review, S. 10, 2020, s. 155-188.
Saydam, Abdullah, “Kamu Hizmeti Yaptırma ve Suçu Önleme Yöntemi Olarak Osmanlılarda Kefalet Usûlü”, Tarih ve Toplum, S. 164, 1997, s. 4-12.
Tezcan, Baki, The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, Cambridge University Press, Cambridge 2010.
Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi: Subhî Tarihi (1730-1744), İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin, hzl. Mesut Aydıner, Kitabevi Yay., İstanbul 2007.
Yaşar, Ahmet, “Controlling Space: State Supervision over Urban Khans in Eighteenth- and Early Nineteenth-Century Istanbul”, Archiv Orientalni: Journal of African and Asian Studies, S. 87/2, 2019, s. 213-232.
Yaşar, Ahmet, “İstanbul Hamamları: 1731-1766”, Osmanlı İstanbulu II, edt. Feridun M. Emecen vd., İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., İstanbul 2014, s. 553-585.
Yılmaz, Gülay, The Economic and Social Roles of Janissaries in a 17th Century Ottoman City: The Case of Istanbul, Yayımlanmamış DT, McGill University, Montreal 2011.
Yılmaz, Hakan, “İsyânın Gölgesindeki İstanbul: Yeni Arşiv Belgeleri Işığında 1730 Patrona İsyânı”, Osmanlı İstanbulu IV, edt. Feridun M. Emecen vd., İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., İstanbul 2016, s. 411-452.
Zarinebaf, Fariba, Crime and Punishment in Istanbul: 1700–1800, University of California Press, Berkeley, CA 2011.