XVII. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA TAMAN KAZASI

Kuban Nehri’nin Azak Denizi ve Karadeniz’e döküldüğü yarımada Karadeniz’in en verimli bölgelerinden birisi olarak kabul edilebilir. Bu özelliğinden dolayı yarımada İlk Çağ’dan itibaren çeşitli milletlerin dikkatini çekmiştir. Taman’ın kuruluşu, bu milletlerden birisi olan Yunanlıların MÖ VI. yüzyılda bölgede giriştikleri koloni faaliyetleri neticesinde gerçekleşmiştir. Yunanlılardan sonra bölge sık sık el değiştirmiş, nihayet XV. yüzyılın sonunda yarımada Osmanlı Devleti’nin egemenliği altına girmiştir. Osmanlı Devleti, Taman’ı Kefe’ye bağlı bir kaza merkezi olarak teşkilatlandırmıştır. Osmanlı Devleti, XVI. yüzyılın sonlarında Rusların Kafkaslara yönelik yayılmacı siyaseti neticesinde nispeten istikrarsız bir bölge hâline gelen Taman Yarımadası’nda istikrarı sağlamak için bölgeye Kafkasların çeşitli bölgelerinde yaşayan bazı Çerkes topluluklarını ve XVII. yüzyılda Kalmukların baskısı neticesinde İtil Yurdu’ndan göç etmek zorunda kalan Nogayları iskân etmiştir. Bu iskân politikası ülke sınırlarının güvenliğini sağlamaya ve bölgedeki başta tarım olmak üzere hayvancılık ve balıkçılık gibi ekonomik faaliyetleri geliştirmeye yöneliktir. Bu çalışmada Taman’ın XVII. yüzyılın ikinci yarısındaki idari ve demografik yapısı ile başta tarım olmak üzere üretime dayalı ekonomik faaliyetlerine değinilmiştir. Türkçe literatürde Taman’ı konu alan bir monografi bulunmadığından yapılan çalışma önem arz etmektedir. Taman’ın demografik yapısını ve Taman’daki üretime dayalı ekonomik faaliyetleri ortaya koymayı hedefleyen bu çalışmanın temelini Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki belge ve defterler ile bölge hakkında bilgi veren kronikler ve seyahatnameler oluşturmaktadır.

The District of Taman in the Second Half of 18th Century

The peninsula, where the Kuban River flows into the Sea of Azov and the Black Sea, can be considered one of the most productive regions of the Black Sea. Due to this feature, the peninsula has attracted the attention of various nations since ancient times. The foundation of Taman was realized as a result of the colonial activities of Greeks, one of these nations, in the region in the 6th century B.C. After the Greeks, the region changed hands frequently, and finally the peninsula came under the sovereignty of the Ottoman State at the end of the 15th century. The Ottoman State organized Taman as a district center affiliated to Kefe. In order to stabilize the Taman Peninsula, which became a relatively unstable region as a result of the Russian expansionist policy towards the Caucasus in the late 16th century, the Ottoman State resettled some Circassian communities living in various parts of the Caucasus in the 17th century and the Noghais who had to migrate from Itil as a result of the pressure of the Kalmyuks in the 17th century. This settlement policy was aimed at ensuring the security of the country's borders and developing economic activities such as agriculture, animal husbandry and fisheries in the region. In this study, the administrative and demographic structure of Taman in the second half of the 17th century and its economic activities based on production, especially agriculture, were mentioned. Since there is no monograph on Taman in the Turkish literature, the study is quite important. The main source of this study, which aims to reveal the demographic structure of Taman and the economic activities based on production in Taman, is the documents and notebooks in the Ottoman Archives of the Prime Ministry, and chronicles and travel books providing information about the region.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Âsafî Defterhâne-i Âmire Defterleri, No: 151.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Defteri Başmuhâsebe Kalemi Defterleri, No: 433.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Dâhiliye, No: 194/9704.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Maliye, No: 535/21979.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İbnülemin Dâhiliye, No: 21/1969.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İbnülemin Hariciye, No: 8/806.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri, No: 10, 14, 67, 71, 138, 143.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir Defterleri, No: 214
Ahmed Cavid Bey, Ahmed Cavid Bey’in Müntehabâtı (Osmanlı Rus İlişkileri Tarihi), hzl. Adnan Baycar, İstanbul 2004.
Âşık Mehmed, Menâzırü’l-Avâlim, C. III, hzl. Mahmut Ak, Ankara 2007.
Aubry De La Motraye, Aubry De La Motraye’s Travels through Europe, Asia and into Part of Africa: with Proper Cutts and Maps, Vol. II, London 1723.
Evliyâ Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, C. 7, hzl. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-Robert Dankoff, İstanbul 2003.
Halim Giray, Gülbün-ü Hânân, hzl. Alper Başer-Alper Günaydın, İstanbul 2013.
İdrisî, “Nüzhet el-müştâk fî ihtirâk el-âfâk”, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ramazan Çeçen, Ankara 2001.
Jean Chardin, Chardin Seyahatnamesi, çev. Ayşe Meral, İstanbul 2014
Jean-Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi, çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbul 2006.
Kesbî Haşim Mehmet Efendi, Ahvâl-i Anapa ve Çerkes, hzl. Mustafa Özsaray, İstanbul, 2012.
Kornrumpf, Hans-Jürgen, “Südrussland und die Krım um 1740”, Osmanlı Araştırmaları, IX, İstanbul 1989, ss. 235-261.
Peter Simon Pallas, Travels in the Southern Provinces of the Russian Empire, Vol II, London 1812.
Remmal Hoca, Târih-i Sâhib Giray Hân, hzl. Özalp Gökbilgin, Ankara 1973.
William of Rubruck, The Journey of William of Rubruck to the Eastern Parts of the World 1253-55, edt. William Woodville Rockhill, London 1900.
Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, C.I-II, İstanbul 2010.
Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. 6, İstanbul 1993.
Alpargu, Mehmet, Nogaylar, İstanbul 2007.
Artamonov, M.İ., Hazarlar, çev. Ahsen Batur, İstanbul 2008.
Barkan, Ömer Lütfi, “Çiftlik”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C. III, İstanbul 1977, ss. 392-397.
Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Öşür veya Âşâr”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C. IX, İstanbul 1964, ss. 485-488.
Berber, Oktay, “Kafkasya’da Moğol Kökenli Bir Halk: Kalmuklar”, Yeni Türkiye (Kafkaslar Özel Sayısı), S. 71, C. II, ss. 363-377.
Beyoğlu, Süleyman, “Osmanlı Devletinde ‘Tuz’a Dair Bazı Problemler (1914-1923)”, Tuz Kitabı, edt. Emine Gürsoy Naskali-Mesut Şen, İstanbul 2003, ss. 201-208.
Bilge, Sadık Müfit, Osmanlı Çağı’nda Kafkasya 1454-1829, İstanbul 2012.
Budagov, Lazar, Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih Nareçiy, Tom I, Sanktpetersburg 1869.
Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Ankara 1978.
Dictionary of Greek and Roman Geography, Vol. II, edt. William Smith, London 1872.
Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, çev. Emine Sonnur Özcan, Ankara 2006.
Ganiyev, Fuat-Rifkat Ahmet’yanov vd., Tatarca-Türkçe Sözlük, Kazan-Moskova 1997.
Gumilev, L.N., Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları, çev. Ahsen Batur, İstanbul 2006.
İnalcık, Halil, “Köy, Köylü ve İmparatorluk”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri, Ankara 1990, ss. 1-11.
İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. 1, çev. Halil Berktay, İstanbul 2000.
Karatay, Osman, “Hazarlar”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, edt. Osman Karatay-Serkan Acar, İstanbul 2013, ss. 335-409.
Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992.
Kurat, Akdes Nimet, Peçenek Tarihi, İstanbul 1937.
Kurt, Yılmaz, “Osmanlı Toprak Yönetimi”, Osmanlı, C. III, Ankara 1999, ss. 59-66.
Loewe, Richard, DieReste der Germanen am Schwarzen Meere, Halle 1896
Mansel, Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 2014.
Minorsky, V., “Kuban”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, C. VI, İstanbul 1977, ss. 927-929.
Noonan, Thomas S., “The Grain Trade of the Northern Black Sea in Antiquity”, The American Journal of Philology, Vol. 94, No. 3, pp 231-242.
Öztürk, Yücel, “Kırım Hanlığı”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, edt. Osman Karatay-Serkan Acar, İstanbul 2013, ss. 625-685.
Öztürk, Yücel, “XIII. Ve XVII. Yüzyıllarda Karadeniz Ticareti”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 97, Eskişehir 1995, ss. 113-137.
Öztürk, Yücel, Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe 1475-1600, Ankara 2000.
Özyetgin, A. Melek-İlyas Kemaloğlu, Altın Orda Hanlığına Ait Resmî Yazışmalar, Ankara 2017.
Pamuk, Şevket, Osmanlı Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İstanbul 2007.
Rasonyı, Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara 1996.
Treister, Michail J.-Yuri G. Vinogradov, “Archaeology on the Northern Coast of the Black Sea”, American Journal of Archaeology, Vol 97, No 3, pp 521-563.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 2005.
Üçok, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilâtında Tımarlar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. II, Sayı 1, Ankara 1944, ss. 73-95
Vasiliev, Alexander Alexandrovich, The Goths in the Crimea, Massachusetts 1936