MERAL OZAN

Geçiş ritüelleri ve Halk masalları

Halk masallarının kendine has dünyası simgesel motiflerle bezenmiş kozmik bir yaşam biçimini yansıtmaktadır. Bu yaşamın vazgeçilmez öğelerini oluşturan karakterlerin tipolojik özellikleri ile zaman ve mekân unsurlarının gizemli yapısı, söz konusu sihirli âlemi ayrıca destekler niteliktedir. Ancak anlatı düzleminde metnin derinliklerine inildiğinde, sunulan yaşam öğelerinin gerçeklikten hiç de uzak olmadığı ortaya çıkar. Konuya arkaik dönem inanç sistemi açısından yaklaşıldığında Şamanist dinsel törenlerinin halk masallarına birebir yansıdığını söylemek yanlış olmaz. Geçiş ritüelleri olarak bilinen ve Arnold van Gennep'in 1909 tarihli aynı adlı çalışmasıyla literatüre giren dini törenler bu bağlamda örnektir. Makale, geçiş kavramından hareketle sosyo-kültürel değerler çerçevesinde halk anlatılarında önemli bir yer tutan "ölüm yolculuğu" motifinin masallara yansıma biçimini ele almaktadır. Geçiş ritüelleri içerisinde özellikle inisiyasyon törenlerinin halk masallarına etkisi küçümsenemez. Bireyi, çocukluktan ergenliğe, ergenlikten de yetişkinliğe hazırlayan inisiyasyon törenleri, masal kahramanını da aynı şekilde bir evreden diğerine geçirmektedir. Bu geçiş aşamasında bir dizi problemle karşı karşıya gelen masal kahramanının, ölüm yolculuğu olarak adlandırılan zorlu bir süreçten geçmesi de ayrıca kaçınılmazdır. Makalenin amacı, metin bağlamında derinde yatan ve arkaik dönem topluluklarının dinsel ve kültürel öğelerinden yansımalar içeren gizli iletilerin açığa kavuşturulmasıdır. Bu doğrultuda hermönotik-arialitik çözümleme tekniği ile Türk halk masalları karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Metinler, ilk baskılar olmak üzere Ignâcz Kûnos'un 1887/89, 1899 ve 1907 tarihli masal derlemelerinden seçilmiştir.

Rites of passage and folk tales

The world special to folk tales reflects a cosmic lifestyle ornamented with symbolic motifs. Typology of the characters as well as the mysterious structure of space and time, which are essential elements of this cosmic life too, supports this magic world. However, only in the deep structure of the text does it become clear, that elements of life presented in the text are not at all far from reality. When the issue is viewed from the angle of archaic belief systems, it will not be wrong to suggest, that shamanistic rituals mirror folk tales directly. Examples of these are rites of passage, which entered the literature by means of Arnold van Gennep's work from 1909 titled the same. Therefore, this paper deals with the motif of the trip to Hades from the perspective of rites of passage and their reflection in folk tales. The initiation rituals prepare the child for puberty and the adolescent for grownup life. Likewise, fairy tales prepare the hero as he proceeds from one stage to another. In this transitional phase, the hero is confronted with a lot of problems. At the same time, the hero undergoes also a difficult phase. The paper aims to decipher the hidden messages, which lie in the deep structure of the texts and include reflections of religious and cultural elements from archaic societies. Folk tales of Turkish narrative culture are so analyzed through the hermeneutic-comparative text analysis method. The texts belong to the first edition of the three works - compilations of Turkish folk tales - by Ignâcz Künos.

PDF

___

ALPTEKİN, Ali Berat. Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
BAYAT, Fuzuli. Köroğlu. Şamandan Aşıka, Alptan Erene. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
BEYER, Jürgen. "Missgeburt" [Özürlü Doğum], Enzyklopâdie des Mârchens [Masal Ansiklopedisi]. Cilt 9: 702-705. Berlin: Walter de Gruyter Verlağ, 1999.
ÇOBANOĞLU, Özkul. Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Anakara: Akçağ Yayınları, 2003.
DERUNGS, Kurt. "Archaische Naturmotive in den Zaubermârchen" [Halk Masallarında Arkaik Dönem Doğa Motifleri]: 245-266. Die ursprünglichen Marchen der Brüder Grimm [Grimm Kardeşlerin İlk Masalları]. Bern: Edition Amalia, 1999.
DURANLI, Muvaffak. "Rus Bilim Adamlarının İni-siyasyonu (Geçiş Ritüelleri) Tanımlama Çalışmaları ve Saha Efsanelerinde İnisiyasyon": 151-162. Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları. Uluslararası Sempozyum Bildirileri. Ankara: GÜ THBAUM Merkezi Yayınları 5, 2006.
EBERHARD, Wolfram ve Pertev Naili BORATAV. Typen Türkischer Volksmârchek [Türk Halk Masallarının Tip Katalogu]. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1953.
ELİADE, Mircea. Mitlerin Özellikleri. İstanbul: Om Yayınevi, 2001.
ERGİN, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Milli Eğitim Baöımevi, 1970.
ERGUN, Metin.' Türk Dünyası Efsanelerinde Değişil me Motifi.I. Cilt İnceleme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlan, 1997.
ERHAT, Azra. Mitoloji Sözlüğü. (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989.
GÖZAYDIN, Nevzat. "Ölü ve Ölümle İlgili Anlatılar Katalogu": 123-130. Mitten Meddaha Türk Halk Anlatıları. Uluslararası Sempozyum Bildirileri Ankara: GÜ THBAUM Yayınları 5, 2006.
GÜNAY, Umayl "Türk Masallannda Propp Metodunun Uygulanışı": 79-94.I. Uluslararası Türk Folklor Semineri Bildirileri. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1974.
HARTFIEL, Günter ve Karl-Heinz HILLMANN. Worterbuch der Soziologie [Sosyoloji Sözlüğü]. Stuttgart: Alfred Kroner Verlag, 1982.
HOLZAPFEL, Otto. Lexikori der abendlandischen Mythologie. [Batı Mitolojisi Sözlüğü]. Augsburg: Herder Verlag, 2002.
JENSEN, Adolf E.. Mythos und Kult bei Naturvölkern. [Tabii Kavimlerde Mit ve Kült]. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1992.
KÜNOS, Ignâcz. „Mundarten der Osmanen" [Osmanlı Dönemi Halk Ağızlan]: Proben der Volksliteratur der Türkischen Stâmme. Cilt VIII. Yay. Wilhelm Radloff. St. Petersburg: C.-riETEPBYPrni, 1899.
KÜNOS. "Oszmân-Török Nepmesek": Osmân-Török Nepköltesi Gyüjtemeny [Osmanlı Dönemi Türk Halk Masalları: Osmanlı Dönemi Türk Halk Edebiyatı Örnekleri]. Budapest: Kiadya a Magyar Tudâmanyos Akademia, 1887/89.
KÜNOS. Türkische Volksmarchen aus Adakale [Adakale Türk Halk Masallan] Leipzig: Verlag von Rüdolf Haupt. 1907.
MEGAS, Georgios A.. "Amor und Psyche" [Amor ve Psyche]: Enzyklopâdie des Mârchens [Masal Ansiklopedisi]. Cilt 1: 464-472. Berlin: Walter de Gruyter Verlag, 1977.
MENGE, Hermann. Langenscheidts Gro/3wörterbuch Latein Teil 1, Lateinisch-Deutsch [Langens-cheidt Latince Büyük Sözlük. Cilt 1 Latince-Almanca]. Berlin: Langenscheidt Verlag, 1971.
OCAK, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. Bektaşi Menakıb namelerinde islam Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
OCAK, Ahmet Yaşar. Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkabeleri. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1984.
OZAN, "Meral. Die 'tote' Seele. Die Brautwerbung als narrativer Diskurs im Volksmarchen der deutschen und türkischen Erzâhlkultur. [Yaşamayan Ruh. Alman ve Türk Halk Masallarında Vuslat Konusuna Naratif Bir Bakış]. München: Iudicium Verlag, 2Ö08.
ÖGEL, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
ÖGEL, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
PROPP, Vladimir. Morphology of the Folktale [Masal Morfolojisi]. Texas: Ninth Paperback Printing, 1986.
REİCHL, Karl. Türk Boylarının Destanları. Gelenekler, Şekiller, Şiir Yapısı. Çev. Metin Ekici. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
ROUX, Jean-Paul. Eskiçağ ve Ortaçağ'da Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul: Kabala Yayınevi, 1999.
SAKAOĞLU, Saim. "Bey Böyrek Hikâyesinde Kıyafet Değiştirme Motifi ile Diğer Bazı Motiflerin Anadolu Masallarında Görülmesi": 129-139: Türk Dili Araştırmaları Yıllığı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988.
SAKAOĞLU, Saim. Masal Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
THOMPSON, Stith. Motif-Index of the Folk-Literature [Halk Edebiyatı Motif Katalogu], Cilt II: D-E. Bloomington ve Indianapolis: Indiana University Pres, 1955-58.
TS. Örnekleriyle Türkçe Sözlük. Cilt 2. Ankara: MEB Yayınları, 1995.
TS. Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 1995.
TÜRKAN, Kadriye. "Proben'in VIII. Cildinde Yer Alan Masallara Yansıyan Şamanizm Unsurları". Türkbilig 13: 130-167, 2007.
TÜRKAN, Kadriye. "Türk Masallarında Kahramanın ve Şamanın Don Değiştirmesi Arasındaki. Benzerlikler". Türkbilig 15: 136-154, 2008.
VAN GENNEP, Arnold. Übergangsriten (Les rites de passage). Frankfurt/ New York: Campus Verlag, 2005.
VON BEİT, Hedwig. Symbolik des Marchens. Versuch einer Deutung. [Masalların Sembolü. Tabirsel bir Deneme]. Cilt 1, Bern: Francke Verlag, 1952.
YASA, Azize Aktaş vd.. "Bolu Müzesinde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları". 17-18 Aralık 2009 tarihli Uluslararası Köroğlu, Bolu Tarihi ve Kültürü Sempozyumunda, sunulan tebliğ14, 2009.