Değişik ülkelerde değişik adlarla anılan Nasreddin Hoca hikâyeleri verdiği ahlaki ve felsefi mesajlarla tanınmaktadır. Pek çok ülkede hikâyeleri ya oldukları gibi yinelenmiş ya da yenidenyazılarak biçim ve içerik bakımından kimi dönüşümlere uğratılmışlardır. Nasreddin Hoca hikâyelerinin yinelemeye ve yeni-denyazılmaya açık olması onlara bir evrensellik özelliği kazandırmıştır. Bu özelliği ile Nasreddin Hoca'nın kişiliği yanında hikâyeleri metinlerarası ilişkiler bağlamındaki anlamıyla bir ana-metin durumuna gelmişlerdir. Bir başka deyişle sürekli bir gönderge durumuna gelen ya da alıntılanan, yenidenyazılan hikâyeler değişik ülkelerde, değişik koşullarda, yeni bağlamlarda durmadan yinelenirken oldukları gibi değil içerik ve biçimsel bakımdan dönüştürülmüşlerdir. Kuşkusuz bir ana-metin durumuna gelen, durmadan yenidenyazılan hikâyelerin birbirleriyle olan alışverişlerini sorgularken dönüştürme biçimleri üzerinde içeriksel olduğu kadar yapısal sorgulamalar yapmak onların hem metinlerarasılık boyutunu hem de dolaşımda olan değişmez yapılarının belirlenmesine katkı sağlayacaktır. Hikâyelerde sözünü ettiğimiz evrensellik boyutu ancak onların yapısal, türsel, sözceleme, bir başka deyişle üretim sürecinin çözümlenmesiyle olası olacaktır. Bununla da kalmayıp, türsel bakımdan benzerleriyle bir dizi karşılaştırma yapmak onların evrenselliği yanında özgünlüğünün belirlenmesine yarayacaktır. Hikâyelerin gerisinde duran tüm ayrışık özellikler evrensel kültürün alanına evrensel geçerliliği olan, kuramsal olarak yeterince tanımlanmış yeni bakış açılarının verilerinin kullanıma sokulmasıyla dâhil edilebilecektir. İşte bu amaçlarla, bu çalışmada sınırlı da olsa, Nasreddin Hoca hikâyelerinin kimi dış kaynaklı varyantlarında ağırlıklı olarak metinsel bakımdan ne gibi dönüştürüm işlemleri gerçekleştirildiği belirlenecektir. Bu yapılırken aynı zamanda hikâyelerin türsel ve yapısal bakımdan benzerleri karşısında konumunun ne olduğu ortaya konularak, bir tür ana-metin durumuna getirilen Nasreddin Hoca hikâyelerinin ne denli geniş bir etki alanı yarattığı vurgulanacaktır.
Les anecdotes de Nasreddin Hoca, appele sous divers noms dans divers pays, sont connues par leur message moral et philosophique. Ses histoires sont reprises dans plusieurs pays telles qu'elles sont, ou elles ont ete reecrites en effectuant des transformations aussi bien au niveau de la forme qu'au niveau du contenu. Le fait que les anecdotes de Nasreddin Hoca soient ouvertes aux phenomenes de reprises et de reecritures leur fait acquerir une dimension üniverselle. Cette particularite chere â la personnalite de Nasreddin Hoca a fait de lui et de ses anecdotes un hypertexte dans le sens intertextuel du terme. Pour le dire autrement, les anecdotes de Nasreddin Hoca, qui sont devenues une reference continuelle, empruntees ou reecrites de telle ou telle maniere n'ont pas ete reprises telles qu'elles sont, mais, au contraire ont subi de diverses transformations dans divers contextes, dans diverses conditions selon les pays. Sans doute, quand on interroge les echanges des diverses anecdotes entre elles, qui sont perçues comme un hypertexte perpetuel et qui sont reecrites sans cesse', et quand on poursuit cette interrogation transformationnelle au niveau du contenu et de la structure, contribuera â saisir soit leur dimension intertextuelle, soit determiner leur structure profonde qui est en cours dans diverses versions. II ne sera possible de parler de l'universalite des anecdotes que si on en fait une analyse au niveau structurel, gene-rique et enonciatif, leur processus de production. Pour pousser la tentative un peu plus loin, faire une serie de rapprochements generiques avec leurs semblables permettra de determiner aussi bien leur universality que leur originalite. Toutes ces particularites heterogenes cachees derriere les anecdotes ne pourront etre transferees au domaine de la culture üniverselle qu'a la seule condition que şi l'on utilise les donnees des approches et des perspectives dont la validity est prouvee universellement. Pour le faire, dans ce travail, nous nous proposons done, quoique limitee, de mettre en lumiere quelles sont les transformations qui ont lieu au niveau textuel, et ce, â pârtir de quelques variantes etrangeres des anecdotes de Nasreddin Hoca. Pour le faire, nous voulons egalement de preciser la position generique et formelle des anecdotes de Nasreddin Hoca, en tant qu'un hypertexte, face â ses semblables, souligner ainsi â quel point elles ont cree un sphere d'influence.
___
Ades, Albert ve Josipovici, Albert, Goha le simple, Paris: Calmann-Levi, 1921.
Akkuş, Metin, Doğu Kültüründe Nasreddin Hoca Tipinin Benzerleri, Manas Üniversitesi. Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 7, Bişkek, 2003.
Aktulum, Kubilay, Metinlerarası İlişkiler, Ankara:Öteki Yayınları, 1999.
Baratier, Jacques, Goha, Fransız-Tunus ortak yapımı film,1958.
Basset, Rene, Recherches sur Si Djeha et les anecdotes qui lui sont attributes", Auguste Moulieras, les Fourberies de Si Djeha, Paris: La Boite â Documents, 1987.
Bornes-Varol, Marie-Christine, Djoha juif dans l'Empire ottoman, Revue du monde musulman et de la Mediterranee, no 77-78, 1995.
Baktin, Mihail, Dostoyevski Poetikasının Sorunları, çev. Cem Soydemir, İstanbul: Metis, 2004.
Chanfrault, Bernard, Jeha (Djoha) en Tunisie, de la tradition au modernisme, Revue du monde musulman et de la Mediterranee, no 77-78, 1995.
Dejeux, Jean, Djoha et la nâdira, Revue du monde , musulman et de la Mediterranee,'no 77-78, 1995.
Delioğlu, Mustafa, Ye Kürküm Ye: Nasreddin Hoca, İstanbu, Bordo, Siyah, Klasik Yayınlar, 2006. .
Genette, Gerard, Palimpsestes, la litterature au seconde degre, Paris: Seuil, 1982.
Greimas, Algirdas Julien ve Courtes, Joseph, Semiotique: dictionnaireraisonne de la theorie du langage, Paris: Hachette, 1986.
Groensteen, Thierry, Parodies, la Bande dessinee au second degre, Paris: Flammarion, 2010.
La Fontaine, Jean, Masallar, çev: Sabahattin Eyüpoğlu, İstanbul: Cem Yayınevi, 1969.
Lecureux, Roger ve Le Guen, Pierre, Nasdine Hodja, cilt 1, Paris: Glenat, 2005.
Montandon, Alain, Les Formes breves, Paris: Hachette, 1994.
Paicheler, Penelope, Les Fabuleuses aventures de Nasr Eddin Hodja, Paris: Editions de l'An 2, 2006.
Roukhomovsky, Bernard, Lire les formes breves, Paris, Armand Colin, 2005.
Shah, Idries, Les Exploits de I'incomparable Mulla Nasrudin, Paris: le Courrier du livre, 2004.
Shah, Idries, Les Plaisanteries de I'incroyable Mulla Nasrudin, Paris: le Courrier du livre, 2005.
THOMPSON, Stith, Motif-Index of Folk Literature. Bloomington: Indiana University Pres, 1955-1958.
