EHL-İ HAKLARDA KELÂMHÂNLIK GELENEĞİ VE KELÂMHÂN DEFTERLERİNİN GELENEĞİN KORUNMASI VE AKTARIMINDAKİ ROLÜ1 "Hüma Kuşu Yere Düştü Ölmedi"

Alevi inanç sistemi içerisinde canlı olduğuna inanılan kutsal sözün ölümsüzlüğü, onun yazıya aktarımıyla donacağı ya da yok olacağı düşüncesiyle uyuşmadığı gibi; yazının, kutsal sözü yine kendi sahibine taşıyacağı (hatırlatıcı olacağı) inancı üzerine şekillenir. İnanç sistemi içerisinde bu durum, Ehl-i Hakların "don-ba-don"luk şeklinde adlandırdığı, Aleviliğin devir nazariyesine bakışı ve yorumu ile izah edilir. Bu yönüyle Ehl-i Hak inancı, tıpkı diğer Alevi topluluklarında olduğu gibi, "kelâmhânlara" ve "kelâmhân defterlerine" kutsal sözün koruyucusu ve taşıyıcısı olarak özel ve bâtıni bir anlam yüklerler. İran'daki Alevi topluluklarından Ehl-i Hakların cem ritüellerinde kutsal sözün koruyucusu ve aktarıcısı olma vasıflarına sahip olan kelâmhânlar, "yirmi dört gûyende" olarak adlandırılan yirmi dört kutsal/ulu zâkirin/ozanının kutsal kabul edilen kelamlarını (deyiş/nefes), "defter" adını verdikleri cönk ve mecmualarda muhafaza etmişlerdir. Kelâm defterlerinin kelâmhân yetiştirme ve kelâmları sonraki kuşaklara aktarma işlevlerinin yanı sıra, kelâmların sözlü gelenekte ve inanç merkezli ritüellerde yaşatılmasına doğrudan katkıları söz konusudur. Kelâmların Ehl-i Hak inancına özgü mitik ve ritüelik unsurlar bakımından oldukça zengin oldukları görülür. Ehl-i Hak cemleri kozmogonik ve eskatolojik mitler bağlamında icra edilen ve bu yönüyle de kelâmlarla doğrudan bağlantısı olan ritüellerdir. Kelâmhân defterleri mit ve ritüelin karşılıklı devamlılığında önemli rol üstlenen kelâmları korumaları ve gelecek kuşaklara aktarmaları bakımından Ehl-i Haklar arasında oldukça önemli bir yerde dururlar. Bu makalede, bugüne kadar ayrıntılı olarak incelenmeyen kelâmhânlık geleneği ile ilgili temel kavram ve terimler hakkında bilgi verilmiş, İran'da Türk Ehl-i Hakların yaşadığı çeşitli yerleşim birimlerinde gerçekleştirdiğimiz saha çalışmalarındaki mülakatlar ve tespit ettiğimiz kelâmhân defterleri üzerinden, kelâmhân defterlerinin inancın ve geleneğin korunması, aktarılması ve yaşatılmasında üstlendiği roller hakkında incelemelerde bulunulmuştur

The Tradition of Kalam-khan in Ahl-e Haqq and the Role of Kalam-khan Records ("Conks") in the Conservation and Transmission of Tradition "Huma Bird Fell Down But Didn't Die"

The eternity of the sacred word believed to be alive within Alevi belief system, as it doesn't correspond with the idea that the word when written down will be frozen or will disappear, shapes on a belief that the writing will carry again the sacred word to its owner. Within the belief system this situation is explained by the Alevi view and interpretation of the "cycle theory" which is called "Don-Ba-Don" by Ahl-e Haqq. With this aspect Ahl-e Haqq belief, just as in other Alevi communities, ascribes an exclusive and esoteric meaning to Kalam-khans and Kalam-khan records as guardian and carrier of the sacred word. Kalam-khans having qualifications of guardians and carriers of the sacred word in the "cem" ceremonies of Ahl-e Haqq one of the Alevi communities in Iran, preserved kalams of 24 sacred "zakirs" known as "24 guyende" in "conks" and "mecmuas" called "Defter". Right along with the functions of training kalam-khan and transmitting kalams to next generations, Kalam records ("defter") contribute directly to keeping alive kalams in oral tradition and belief-centered rituals. It occurs that kalams are quite rich in mythic and ritual elements specific to Ahl-e Haqq belief and that Ahl-e Haqq "cems" are rituals performed in the context of cosmogonic and escatologic myths and, on that sense, directly tied in with kalams. Kalam-khan records have quite a significant place among Ahl-e Haqqs in the conservation and transmission to future generations of kalams which play an important role in the mutual continuity of myths and rituals. In this study, it is given information about basic concepts and terms related to Kalam-khan tradition which hasn't been examined in detail up to the present. On the basis of the interviews made in our field researches on the various locations in Iran where Ahl-e Haqq Turks live and the Kalam-khan records that we located, it is done an analysis about the roles of Kalam-khan records in conservation, transmitting and keeping alive belief and tradition

___

Aça, Mehmet. "Cönkler ve Mecmualar". Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, (Edt. Öcal Oğuz), Ankara: Grafiker Yayınları, 2011, 113-115.
Akın, Bülent. Zâkirlik Geleneğinin Değişen Ya- ratım ve İcra Ortamı Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitap, 2016a.
Akın, Bülent. "Erkân Güncelleme Denemelerine Dair Tespitler ve Çözüm Önerileri". II. Ulus- lararası Hacı Bektaş Veli Hoşgörü ve Barış Sempozyumu Bildirileri (08-10 Ekim 2015) Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üni- versitesi Yayınları, 2016b, 416-436.
Algar, Hamid. "Ehl-i Hak". Türkiye Diyanet Vak- fı İslâm Ansiklopedisi, C.10 ss. 513-515, An- kara: TDV, 1994.
Kaya, Doğan. "Kültürümüzde Cönklerin Önemi ve Sivas Kaynaklı Cönkler". Kültürümüz ve Kitap Sempozyumu, 4-6 Mayıs 2007, 254- 263, 2007.
Duran, Hamiye (2007). Velayetnâme. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
Duran, Hamiye. "Alevilik-Bektaşilik Muhtevalı Bir Cönk". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 61, 2012, 77-108.
Gökyay, Orhan Şaik. "Cönkler Üzerine". Folklor ve Etnografya Araştırmaları. Ankara, 1984, 117-130.
Ekici, Metin. "Dede Korkut Kitabı ve Sözlü Gele- nek". Bilge Dergisi 15, 1998, 18-23.
Ekici, Metin. "Geleneksel Kültürü Güncellemek Üzerine Bir Değerlendirme". Milli Folklor 80 (Kış, 2008): 33-38.
Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. Çev. Sema Rifat, İstanbul: Om Yayınevi.
Ellul, Jacques. Sözün Düşüşü. İstanbul: Paradig- ma Yayınları, 2015.
Ersal, Mehmet. "Alevi Cem Zâkirliği: Battal Dal- kılıç Örneği". Alevilik-Bektaşilik Araştırma- ları Dergisi 1 (2009): 188-205.
Ersal, Mehmet. (2011). "Alevi İnanç Sistemin- deki Ritüelik Özel Terimler: Musahiplik ". Turkish Studies V. 6/1, (Spring 2011): 1058- 1083.
Ersal Mehmet. (2016). Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi Çubuk Havzası Örneği. Anka- ra: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları.
Kocatürk, Vasfi Mahir. Tekke Şiiri Antolojisi. Ankara: Buluş Kitabevi, 1955.
Murtezaoğlu, Cavit. Yarizm Ehli Hak Alevilerin Yirmi Dört Ulu Ereni. Ankara: Yurt Kitap- Yayın, 2011.
Murtezaoğlu, Cavit, der. Alevi Hak Âşığı Bayrek Kuşçuoğlu Divanı. Ankara: Yurt Kitap-Ya- yın, 2014.
Musalı, Namık, haz. Rus Oryantalistlere Göre Ehl-i Haklar. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
Ong, Walter J. Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Tek- nolojileşmesi. Çev. Sema Postacıoğlu Banon. İstanbul: Metis Yayıncılık.
Oğuz, M. Öcal. "Birincil Sözlü Kültür Çağı ve Ka- rac'oğlan Şiiri". Milli Folklor 58, (Yaz 2003): 31-38.
Oğuz, M. Öcal. "Kul Himmet ve Sözlü Gelenek Tanıklığında Kozmogonik Mitin Eskatolojik Serüveni". Milli Folklor 84, (Kış 2009): 51- 56.
Özdemir, Ulaş. "Bir Halk Çalgısının Sosyal ve Kültürel Kimlik Bağlamında İncelenmesi: Ehl-i Hak'ın Kutsal Sazı Tanbur". Yayım- lanmamış yüksek lisans tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, 2009.
Özkan, İsmail Hakkı. Türk Musikisi Nazariya- tı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
Sakaoğlu, Saim. "Cönklerin Kültür Tarihimizde- ki Yeri". Fırat Havzası Yazma Eserler Sem- pozyumu, Elazığ, 1987.
Soltany, Mohammad Ali. Derûn Mâyehâne Müş- terek Der Ser-encâm, Velâyetnâme, Bûyruk (The Common Matters in Hand in Saranjam, Velayetname, Buyruk). Tahran: Soha Yayı- nevi, 2014 (1393).
Şahin, Duygu Kayalık. "Cönk Terimi ve Cönkler Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi". Tur- kish Studies V. 10/12, (Yaz 2015): 709-726.
Yalçın, Nihat-Yashar Behnoud. "Müziğin Kut- sallığı Bağlamında Ehl-i Hak Cem Makam- larının Müziksel ve Ritüelik Analizi". Ale- vilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 13, 2016, 131-201.
Yılmaz, Ozan-Bülent Akın. "Kutsal Sözün Bel- leği Olarak Cönkler: Alevi Erkânına Ait Bir Cönk Üzerinde Ritüelik ve Edebî Bir İncele- me". Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergi- si 13, 2016, 60-110.
Yihao, Qiu. "Jung (?Zung)"Cönk" Gemi Üzeri- ne -13.-15. Yüzyıllardaki Batı Yazmaların- da Görülen"Jung" Terimi Üzerine". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi S. 19/ 2, 2012, 135-147.

ISSN: 1300-3984
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1989
Yayıncı: Geleneksel Yayıncılık Eğitim San. Tic. Ltd. Şti.

Arşiv