Ahter Gazetesi: Osmanlı ve İran Meşrutiyetleri Arasındaki Halka

Osmanlı Meşrutiyeti’nin İran Meşrutiyet Devrimi üzerindeki etkisi, modern İran tarihinin en önemli konularından biridir. Osmanlı’nın Avusturya ile 1718’de yapılan savaşta kesin yenilgisi, ardından da Rusya’ya karşı yenilgisi ve Müslüman hanedanların yaşadığı bölge olan Kırım’ın 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’yla bu ülkeye devredilmesi, Osmanlıların Batı’nın üstünlüğünün acı tadını, İranlıların 1813 Gülistan ve 1825 Türkmençay antlaşmalarında deneyimlemesinden daha önce tatmasına neden oldu. Bu yenilgiler, Osmanlı seçkinlerinin, İranlı meslektaşlarından en az yarım yüzyıl önce idari yapılarını yeniden düşünmelerinin başlangıcı oldu. Osmanlı’nın Batı’ya yakınlığı ve bu ülkenin İran ile Batı arasındaki bir bağ olarak rolü, modern dönemde Osmanlı’nın İran’a Meşrutiyet’in geçişinde merkezi bir hale gelmesindeki en önemli faktördür. Osmanlı’da Birinci Meşrutiyet (1293/1876) Avrupa’nın o ülke üzerindeki etkisinin sonucuyken otuz yıl sonra da İran’da Meşrutiyet Devrimi’nin gerçekleşmesi, Osmanlı’nın bu konuda İran Meşrutiyet Devrimi’ni etkilediğinin bir simgesidir. Bu etki İstanbul’da yaşayan ve ilk olarak Ahter gazetesi vasıtasıyla bir araya toplanan İranlı aydınlar ve seçkinler aracılığıyla olmuştur. Bu çalışma, Osmanlı Meşrutiyeti’nin İran Meşrutiyeti üzerindeki etkisinin boyutlarını Ahter gazetesi üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Araştırmanın temel iddiası ilk Osmanlı anayasasının İran anayasası için bir yol haritası rolü oynadığı ve Ahter gazetesinin diğer tüm araçlardan daha çok ve hızlı bir köprü işlevine sahip olduğudur. Bu iddia, Ahter gazetesi ve mevcut akademik çalışmalara dayanarak incelenmektedir.

The Akhtar Newspaper: The Link between the Ottoman and Iranian Constitutions

Abstract: The impact of the Ottoman Constitutional Period on the Iranian Constitutional Revolution is one of the most important issues in the modern history of Iran. The decisive defeat of the Ottomans in the war with Austria in 1718, its subsequent defeat by Russia and the transfer of the Crimea to that country under the 1774 Kuchuk Kainarji Treaty, led the Ottomans to taste the bitter taste of Western supremacy long before the Iranians’ similar experiences with the 1813 Golestan and 1825 Turkmenchay Treaties. These defeats marked the beginning of the Ottoman elite’s rethinking of their administrative, military and economic structures, at least half a century before their Iranian counterparts. The Ottoman proximity to the West and its role as a link between Iran and the West is the most important factor that made the Ottoman Empire the center of constitutional transfer to Iran. While the first Ottoman constitution (1293 AH/1876 CE) was the result of the influence of several centuries of European modernity on that country, the Constitutional Revolution in Iran thirty years later is a symbol of Ottoman influence on Iranian constitutionalism. This influence was mainly through the Istanbul-based Iranian intellectuals and elites who first gathered around the Akhtar newspaper. With specific attention to the Akhtar newspaper, this article aims to investigate the influence of the Ottoman constitution on the Iranian constitution. This study argues that the first Ottoman constitution functioned as a road map for the Iranian constitution and the Akhtar newspaper was a faster and more powerful bridge than any other means. This article is based on an analysis of both the Akhtar newspaper and the existing scholarship on the topic.

PDF

___

Abbasi, Müslim. “Tesir-i Rûzname-yi Ahter ber Pedide-yi Kanun-hahi der İnkılab-i Meşrutiyet”, Yâd 85 (Güz 1386), 102-122.
Abidi, Talib. Tesir-i İstanbol ber Harekethâ-yi Doletmerdan ve Azadi-hahan-i İrani. Tehran: Tahran Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1377.
Ademiyet, Feridun. Endişe-yi Terakki ve Hukumet-i Kanun-ı Asr-ı Sepehsalar. Tehran: Harezmi, 1385.
Ademiyet, Feridun. Fekr-i Azadi ve Mukaddeme-i Nehzat-i Meşrutiyet-i İran. Tehran: Sohen, 1340.
Ağa Han Kermani. Namehâ-yi Teb’id, yay. haz., Homa Natik ve Muhammed Firuz. Köln: Neşr-i Ufuk, 1369.
Arabhani, Resul. “Tahlilî ber Caygâh-i Ulema-yi İrani der Bername-yi Pan-İslamism-i Osmani ez Menzer-i Esnad ve Revayetha-yi Osmani”, Tarihname-yi İran ba’d ez İslam 7 (Güz ve Kış 1392), 155-172.
Behnam, Cemşid. “Menzilgahî der Rah-i Teceddod-i İran”, İran-nâme 24 (Bahar 1372), 271- 282.
Berzin, Mesud. Şenas-name-yi Matbu’at-i İran ez 1215 ta 1357 Şemsi. Tehran: Behcet, 1371. Bihruzi, Mehrnaz ve Fatime Sahraneverd. “Berresi-yi Goftimanhâ-yi Siyasi-yi Asr-i Nasiri ba Tekid ber Rûznamehâ-yi Brûnmerzî: Rûzname-yi Ahter”, Neşriye-yi Tarih 32 (Kış 1392), 7-37.
Celiliyan, Azer. İn’ikas-i Revabet-i İran ve Osmani der Rûzname-yi Ahter: Ez Meşrutiyet-i Osmani ta Meşrutiyet-i İran. Sistan ve Beluçistan: Sistan ve Beluçistan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1382.
Cohen, Goel. Tarih-i Sansür der Matbu’at-i İran,Cild 1. Tehran: Agâh, 1363.
Dehkani, Rıza. “Zarurethâ ve Rahkarhâ-yi Tercome-yi Mutûn-i Tarihi-yi Osmani be Farsi”, Pejûheş-nâme-yi İntikadî-yi Mutûn ve Bername-hâ-yi Ulûm-i İnsanî, Pejûheşgah-i Ulûm-i İnsani ve Motaleat-i Ferhengi 11: 2 (Güz ve Kış 1390), 1-20.
Dovletabadi, Yahya. Hayat-ı Yahya. Tehran: Attar, 1371.
Emanet, Abbas. Kıble-yi Âlem: Nasıreddin Şah-i Kaçar ve Padişahi-yi İran, çev. Hasan Kamşad. Tehran: Mehregan, 1391.
Eminu’d-Dovle, Mirza Alihan. Hatırat-ı Siyasi-yi Mirza Alihan Eminu’d-Dovle. Tehran: Emir Kebir, 1355.
Ferahani, Mohammed Hoseyn. Sefernâme-yi Mirza Hoseyn Ferahani. Tehran: Ferdovsi, 1362.
Gadimi-yi Gidari, Abbas ve Ali Sadıki Kakrûdi. “Rûykerd-i Rûzname-yi Ahter be Endişehâyi Siyasi-yi Cedid ve İnkılab-i Feranse”, Faslnâme-yi Tarih 4: 14, 133-149.
Golami, Daryuş. Terakki-hahi der Asr-ı Nasıri be Revayet-i Rûzname-yi Ahter. Tehran: Moverrihan- i Tarih, 1397.
Golami, Daryuş ve Morteza Dehkan-nejad. “Rûykerd-i Rûzname-yi Ahter (Kameri 1292— 1314) be Sahtar-sazi-yi Medeni ba Tekyeber Nehad-i Meclis-i Şûra (Parlman)”, Fasl-nâmeyi Pejûheşhâ-yi Ulûm-i Tarihi 10: 2 (1397), 191-209.
Hairi, Abdolhadi. Teşeyyo’ ve Meşrutiyet ve Nakş-i İraniyan-i Mukîm-i Irak. Tehran: Emir Kebir, 1364.
Han Melik Sasani, Ahmed. Yâdbûhâ-yi Sefaret-i İstanbul. Tehran: Esatir, 1378.
Hazreti, Hasan. Meşrute-yi Osmani. Tehran: Pejûheşkede-yi Tarih-i İslam, 1389.
Hazreti, Hasan. “Rûya-rûyi-yi Sonnet ve Teceddod der Tedvîn-i Kanun-ı Esasi-yi Osmani”, Motaalat-i Tarih-i İslam 1: 2 (Güz 1388), 57-73.
Hazreti, Hasan. “Mukayase-yi İhtiyarat-i Soltan der Kavânîn-i Esasi-yi Meşrute-yi İran ve Meşrute-yi Evvel-i Osmani (m. 1876)”, Faslnâme-yi el-Zehra 17: 65 (Yaz 1386), 57-70.
Hosroşahi, Hadi. “Seyyid Cemaleddin-i Esedabadi ve Rûzname-yi Ahter”, Keyhan-i Endişe 52 (Behmen ve İsfend 1372), 135-148.
Mansur-Baht, Kobad ve Mehdi Fereci. “Mefhum ve Erkan-i Meşrutiyet der Rûzname-yi Habl el-Metin-i Kalküta”, Cami’e-şinasi-yi Tarihi 1: 1 (Güz ve Kış 1394), 133-164.
Melikzade, Mehdi. Tarih-i İnkılab-i Meşrutiyet-i İran. Tehran: Sohen, 1385.
Nazım’ul-İslam Kermani. Tarih-i Bidari-yi İraniyan. Tehran: Agâh, 1381.
Pervin, Nasıruddin. Tarih-i Rûzname-negari-yi İraniyan ve Diger Parsi-nevisan. Tehran: Merkez-i Neşr-i Daneşgahi, 1377.
Pirzade, Muhammed Ali. Sefaretname-yi Haci Pirzade. Tehran: Babek, 1360.
Ref’eti-Penah, Mehdi. “Endişe-yi Azadi ve Aksam-i ân ez Did-i Rûzname-yi Ahter”, Faslnâme- yi İlmi-yi Tahassosi-yi Karnâme-yi Tarih 1: 1 (Güz 1393), 75-92.
Reisniya, Rahim. İran ve Osmani der Astane-yi Karn-i Bistom. Tebriz: Setûde, 1374.
Safayi, İbrahim. Namehâ-yi Tarihi. Tehran: Babek, 2535 [1355].
Seyyari, Nahid. Berresi-yi İlel-i Tose’e-Neyaftegi-yi İran ez Didgah-i Rûzname-yi Ahter. Yezd: Yezd Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1391.
Takizade, Hasan. Makalehâ-yi Takizade, Cild 1. Tehran: [y.y.], 1349.
Vefadar, Ali. “Berresi ve Tahlil-i Vaje-yi Meşrute ve Monasebat-i an”, Name-yi Encomen 71 (Yaz 1383), 106-114.