Osmanlı İmparatorluğu’nda Paçavracı Esnafının Doğuşu ve Gelişimi

Kağıt üretiminde hammadde olarak kullanılan paçavra, çöplerden veya hanelerdeki kullanılmayan bez artıklardan devşirilen bir maddeyi işaret eder. XIX. yüzyılda kağıt üretim teknolojisinde yaşanan gelişmeler sonucunda kağıt üretim miktarıyla birlikte paçavra talebi de artış gösterdi. Özellikle Amerika ve İngiltere’nin kağıt üretimi konusunda dünyaya egemen olması, onları aynı zamanda en büyük paçavra ihracatçıları haline getirdi. İki ülke arasında yaşanan rekabet sonucunda paçavra fiyatlarının yükselmesi ve Avrupa’daki birçok ülkenin kendi kağıt sanayisini koruyabilmek adına paçavra ihracatını yasaklaması veya vergi politikaları geliştirmesi bu ülkelerin ilgisinin Osmanlı liman kentlerine yöneltmesine yol açtı. Bu çalışma öncelikle Osmanlı İmparatorluğu sınırları içindeki kağıt üretimi ve paçavracılık sektörünü incelemeyi ve Batılı ülkelerin imparatorluk kentlerinden paçavra ithal etmeye başlamasıyla iç piyasanın nasıl etkilendiğini anlamayı hedeflemektedir. Daha sonra sermayenin girişiyle bu sektörün nasıl dönüşüm geçirdiği, kentte nasıl organize (mağaza, depo, iş gücü) bir hal aldığı çerçeveye oturtulmaya çalışılacaktır. Ayrıca kağıt üretimi ve esnaf ilişkisinin formel-enformel sınırlarına, paçavranın bir sektör olarak kentle ve yerel yönetimlerle nasıl ilişkilendiğine ve uluslararası ticarette Osmanlı İmparatorluğu’nun aldığı konuma yönelik görüşler ileri sürmektedir. Bu makale son olarak günümüz kentlerinde bile ‘görünmeyen, tanınmayan’ geri dönüşüm emeğinin tarihsel ufkuna yönelik soruşturma niyeti taşımaktadır.

The Emergence and Development of Ragpickers in the Ottoman Empire

Rags used in the papermaking as raw materialis collected from garbage or second hand cloths from households. In the nineteenth century, the paper production technology developed and it simultaneously caused an increase in the demand for rags. The domination of England and the USA in the paper industry also made them the largest importers of the material. As a result of the competition between the two countries, the rag prices increased in Europe and some European countries prohibited the rag exporting for protecting their paper industries. Therefore the two countries turned towards the Ottoman port cities. This study primarily aims to examine the papermaking and rag sector in the Ottoman Empire and to understand how the internal market was affected and fluctuated after the Western countries’ interest in the Ottoman rag market. Afterwards it aims to follow how this sector transformed and organized in the cities with the capital inflowing. In addition, the paper puts forward some views on the formal and informal line of papermaking industry and rag pickers, relationship between the sector and municipal sanitary reforms.

PDF

___

Arşiv Belgeleri / Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Hariciye Nezareti Tercüme Odası
Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi
Hariciye Nezareti Tahrirat
Meclis-i Vala
Şura-yı Devlet
Dahiliye Mektubi Kalemi
İrade Hususi
Yıldız Hususi Maruzat
Yıldız Şehremaneti Maruzatı
Bab-ı Ali Evrak Odası
Topkapı Sarayı Topkapı Sarayı Arşivi Evrakı
Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı
Süreli Yayınlar
Doktor Şükrü Kamil, “Paçavracılar”, Maarif 136 (Rumi. 1309: Miladi. 7 Haziran 1893), 79- 80. L’hygiene publique a Constantinople, Assainissement des habitations et de la voie publique, Constantinople: Imp. A. Zellich Fils, 1890.
“Parliamentry Reports on the Rag Trade of Foreign Countries”, Practical Magazine 6 (1875), 221- 222.
İkincil Kaynaklar
Ainsworth, John H. Asırlar Boyunca Kağıt, çev. Prof. Dr. Savni Huş, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Orman FakültesiYayınları, 1962.
Arıkan, Zeki. “İzmir Kağıt Fabrikası 1843-1863”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar I. Uluslararası Tarih Kongresi 24- 26 Mayıs 1993, 300- 315. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1993.
Arıkan, Zeki. “İzmir Kağıt Fabrikası ile İlgili Belgeler", Belleten 22 (1997): 111- 158. Barnes, David S. “Infection”, and the Logic of Quarantine in the Nineteenth Century”, Bulletin of History Medicine 80 (2014): 75- 101.
Benjamin, Walter. Pasajlar, çev. Ahmet Cemal, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
Coleman, D. C. The British Paper Industry A Study in Industrial Growth, Westport, Connecticul: Greenwood Press, Publishers, 1975.
Cooper, Tim. “Modernity and the Politics of Waste in Britain”, The Nature’s End: History and the Environment, ed. Sverker Sörlin ve Paul Warde, 247- 273. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2009.
Corbin, Alain. Kokunun Tarihi: Miyazma ile Fulya: Koku ve Toplumsal İmgelem XVIII- XIX. Yüzyıllar, çev. Pınar Güzelyürek ve Mehmet Emin Özcan ve Lale Arslan Özcan, Ankara: Dost Kitabevi, 2007.
Damlıbağ, Fatih. “Osmanlı Kağıt Sanayisinin Son Yatırımı”, Beykoz 6-7 8 Aralık 2019 Sempozyumu Tebliğler Kitabı, 373-304. İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2020.
Doğan, Ayhan ve Çetin, Sadık ve Patoğlu, Emrah Berkant. “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Osmanlı’da Bir Kıtlık Türü: Kağıtsızlık, Kağıtsızlığın Etkileri ve Matbaa-i Amire Müdürü İsmail Bey’in Faaliyetleri”, SUTAD 50 (2020): 303- 323.
Ersoy, Osman. XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Türkiye’de Kağıt, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1963.
Ersoy, Osman. “Kağıt”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 24, 2001, ss. 163-166.
Faure, Alain ve Mitzmann, Lee. “Sordid Class, Dangerous Class? Observations on Parisian Ragpickers and Their “Cites” During the Nineteenth Century”, International Review of Social History 41 (1996), 157- 176.
Jackson, Lee. Dirty Old London The Victorian Fight Against Filth, New Haven: Yale University Press, 2014.
Magee, Gary Bryan. Productivity and Performance in the Paper Industry: Labor, Capital, and Technology in Britain and America, 1860- 1914, Cambridge; New York; Cambridge University Press, 199.
Moulin, Marie Anne. “Kentte Koruyucu Hekimlik: Pasteur Çağında Osmanlı Tıbbı”, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, ed. Paul Dumont ve François Georgeon, 169-194, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Okay, M. Orhan. “Maarif”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 27, 2003, ss. 272- 273.
Özeren, Deniz. The Dirt of İstanbul: Coping with Pollution in the 19th Century, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Middle East Technical University, 2019.
Pamuk, Şevket. Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820- 1913, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
Ratcliffe, Barrie M. “Perceptions and Realities of the Urban Margin: The Rag pickers of Paris in the Half of the Nineteenth Century”, Canadian Journal of History XXVII (1992), 197-233.
Riedler, Florian. “Armenian Labour Migration to Istanbul and the Migration Crisis of the 1890s”, The City in the Ottoman Empire: Migration and the Making of Urban Modernity ed. Ulrike Freitag ve Malte Fuhrmann ve Nora Lafi ve Florian Riedler, 160-176. New York: Routledge Studies on the Middle East, 2011.
Rosenthal, Steven T. The Politics of Dependency: Urban Reform in Istanbul, Westport: Greenwood Press, 1980.
Sami, Şemseddin. Kamûs-ı Türkî, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
Simmonds, P. L. Waste Products and Undeveloped Substances or Hints for Enterprise in Neglected Fields, London: Robert Hardwike, 1862.
Strasser, Susan. Waste and Want: A Social History of Trash, New York: Metropolitan Books, 2000. Taire, Koji. “Ragpickers and Community Development: Ant Villa in Tokyo”, ILR Review 22 (1968), 3-19.
Tamgörgü, Ahmet Bulut. Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda Bir Sorunsal Olarak Çöp, Yayınlanmamış Yüksek LisansTezi, Ege Üniversitesi, 2020.
Tetik, Fatih. Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Dönemi Kamu Sağlığı Politikası (1839-1876), Yayınlanmamış Yüksek LisansTezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
Valante, Aj. Rag Paper Manufacture in the United State 1801- 1900: A Social History, with Dir Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve OsmanlılardaVeba (1347-1600) çev. Hazal Yalın, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Waller, John. The Discovery of Germ, Athens: Ohio University Press, 2008.
Woodward, Donald. “Sword into Plough shares”: Recycling in Pre-Industrial England”, The Economic History Review XXXVIII (1985): 175-191.
Yaşayanlar, İsmail. “Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, ed. İsmail Yaşayanlar ve Burcu Kurt,2- 25. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
Zimring, Carl. “Dirty Work: How Hygiene and Xenophobia Marginalized the American Waste Trades, 1870- 1930”, Environmental History 9 (2004): 80-101.