Temettuat Defterlerine Göre 19. Yüzyılın Ortasında Hisar Semti

Osmanlı şehir araştırmaları, kapsayıcı “İslam şehri” mefhumunun topyekunleştirici etkisini eleştirerek, bölgesel çözümleme modelleri önerir veya her şehrin gelişim çizgisine özgü tekil şahsiyetini vurgular. Segregasyon kavramına teşmil edilen bu bireyci yöntem kent mekanındaki sosyal mesafenin farklı niteliklerine dikkat çeker: Her Osmanlı kenti etnik/dinî ya da iktisadî açıdan özel bir nitelik ve seviyede segregasyon geliştirmiştir. Ankara’nın kozmopolit semti Hisar, 19. yüzyılın ortasında farklı meslek ve gelir seviyelerine sahip çeşitli cemaatleri barındıran mahallelerden oluşuyordu. Meslek ve gelirlerin Tanzimat sonrası dönemde neredeyse sistematik bir biçimde kaydedildiği “temettuat defterleri”, iddiaya göre, vergi yükünün tebaa arasında adil biçimde dağıtılması amacıyla planlanmış, düzenlenmiş ve tutulmuştur. Bu deneme, temettuat defterlerinin mukayeseli çözümlemesine dayanarak Hisar mahalleleri arasındaki segregasyonun değişik veçhelerini araştırıyor. Ankara’nın suriçi mahallelerinin konum ve etnik bileşimlerini, meslek, gelir seviyesi, şehir dışı arazi, bağ, bahçelerinin mevkii ve son olarak dükkân sahipliği açısından farklılaşmanın niteliğini belirlemeyi amaçlıyor. Etnik ve iktisadî segregasyonun niteliğinin tahlili amacıyla temettuat verilerinin bir araç olarak kullanılmasını öneriyor.

The Citadel District in the mid-19th Century According to Temettuat Registers

Having dedicated a great effort to the critique of the totalizing effect of the allencompassing notion of “Islamic city”, Ottoman city studies either propose regional analysis models or underline the unique character of the developmental trajectory of each city. Extended to the concept of urban segregation, this individualist method draws attention to different traits of social spacing: Each Ottoman city has a special nature and degree of segregation along either ethnic/religious or economic axis. In the mid-19th century, the Citadel was a cosmopolitan district of Ankara, composed of quarters hosting various communities with differentiated occupations and income levels. These variables were recorded quasi-systematically in the post-Tanzimat era on registers entitled “temettuat defterleri”, planned, organized and kept presumably in order to distribute the tax burden fairly among subjects. Based on a comparative analysis of temettuat registers this essay investigates different aspects of segregation among quarters of the Citadel. It aims to assess the location and ethnic composition of intramural quarters of Ankara, the nature of differentiation in terms of profession, income level, location of suburban property, vineyards and orchards, and shop ownership. It proposes to utilize temettuat data set as a tool of analysis for the exploration of the nature of ethnic and economic segregation.

PDF

___

Adıyeke, Nuri. “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri”, OTAM, 11/11 (2000): 769-823.
Ahmad, Feroz. “Unionist Relations with the Greek, Armenian, and Jewish Communities of the Ottoman Empire”, B. Braude ve B. Lewis (ed.). Christians and Jews in the Ottoman Empire, C. 1 içinde 401-434. New York: Holmes & Meier, 1982.
Arslan, Muhammet. “388 numaralı Ankara Şeriyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (H. 1327 – M. 1909)”, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Karabük Üni. 2020.
Behar, Cem. A Neighborhood in Ottoman: Istanbul Fruit Vendors and Civil Servants in the Kasap İlyas Mahalle. Albany: State Uni. of New York Press, 2003.
Braudel, Ferdinand, Civilization and Capitalism 15th - 18th Century, Cilt 1. Londra: Butler& Tanner, 1985.
Çadırcı, Musa, Armağan Latif. 1830 Sayımında Ankara. Ankara: Ankara Büyükşehir Belediyesi, 2000.
Çelik, Semih. “The Rich, the Poor and the Hungry: Social Differentiation and Famine in Ankara in 1845”, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bilgi Üni., 2010.
Çetinkaya, Canan. “XVII. Yüzyılda Ankara Gayrimüslimleri”, yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üni., 2021.
Çoruh Haydar, “Temettuat Defterlerine Göre Erzurum Şehri”, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üni. 1997.
Demir, Cenk. “Sinop Rum Cemaati’nin 19. Yüzyıldaki Sosyal Yapısı”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi 27 (2019): 111-142.
Egawa, Hikari. “Balıkesir: A Rural City in Social Economic Change”, H. Kayoko, M. Aydın (ed.). The Ottoman State and Societies in Change: A Study of the Nineteenth Century Temettuat Registers içinde 107-134. Oxon/NY: Routledge, 2010.
Eldem, Edhem, Goffman, Daniel, Masters, Bruce. The Ottoman City Between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, Cambridge: Cambridge Uni. Press, 1999.
Emrence, Cem. Remapping the Ottoman Middle East: Modernity, Imperial Bureaucracy, and the Islamic State. NY: Tauris, 2011.
Erdem, Ekrem, Deveci, Sefure. “Meslekler” maddesi, Kayseri Ansiklopedisi C. 4. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi, 2015.
Ergenç, Özer. “XVII. Yüzyılın Başlarında Ankara’nın Yerleşim Durumu Üzerine Bazı Bilgiler”. Osmanlı Araştırmaları 1/1 (1980), 85-109.
Ergenç, Özer. “Osmanlı Şehir Tarihi Araştırmalarının Kuramsal Çerçevesi Nasıl Oluşturulabilir? Şehir, Toplum, Devlet içinde 24-36. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
Espino, N. Ariel. Building the Inclusive City: Theory and Practice for Confronting Urban Segregation, Oxon/NY: Routledge, 2015.
Etöz, Zeliha. “19. Yüzyıl Ankarası’nda Sosyal ve Kültürel Yaşam”, yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üni., 1998.
Faroqhi, Suraiya. Men of Modest Substance: House Owners and House Property in Seventeenth-Century Ankara and Kayseri. Cambridge: Cambridge Uni. Press, 1987.
Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Zanaatkârları. İstanbul: Kitap. 2011.
Geremek, Bronislaw. Poverty: A History. Oxford: Blackwell, 1994.
Grunebaum von, G. Edmond. Islam: Essays in the Nature of a Cultural Tradition. NY/Londra: Routledge, 2008.
Günel, Gökçe. Kılcı, Ali. “Ankara Şehri 1924 Haritası: Eski bir Haritada Ankara’yı Tanımak”, Ankara Araştırmaları Dergisi 3/1 ((2015): 78-104.
Güran, Tevfik. “Temettuat Registers as a Resource about Ottoman Social and Economic Life”, Kayoko, Aydın (ed.) içinde 3-14.
Hess, C. Andrew. The Forgotten Frontier: A History of the Sixteenth-Century Ibero-African Frontier. Londra: Uni. of Chicago Press, 1978.
Ianeva, Svetla. “Samokov: An Ottoman Balkan City in the Age of Reforms”. Kayoko, Aydın (ed.) içinde 47-76.
İlter, Mustafa. “Socio-Economic Structure of 1844’s Bursa According to Temettuat Registers” yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Sabancı Üni., 2014.
Kabadayı, M. Erdem. “Working for the State in the Urban Economies of Ankara, Bursa, and Salonica: From Empire to Nation State, 1840s–1940s”, IRSH 61 (2016, Özel Sayı): 213–41.
Kabadayı, M. Erdem, Güvenç, Murat. "Ethno-religious Division of Labour in Urban Economies of the Ottoman Empire in the Nineteenth Century", L. Papastefanaki, M. E.
Kabadayı (ed.), Working in Greece and Turkey: A Comparative Labour History from Empires to Nation States, 1840-1940 içinde 204–29. NY/ Oxford: Berghahn Books, 2020.
Karagedikli, Gürer, Tunçer, Coşkun. “House Prices in the Ottoman Empire: Evidence from Eighteenth-Century Edirne”, Economic History Review, 74/1 (2021): 6–33.
Kelleci (Aydınyan), Aved. “Ankara-İstanbul Arasında bir Katolik Aile: Aydınyanlar”, Ankara Araştırmaları Dergisi 7/1 (2019): 225-253.
Kırlı, Cengiz. “A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istanbul”, International Labor and Working Class History, 60 (2001): 125-140.
Koç, Gülçin T. “Sadullah el-Ankaravî: Daily Concerns of an Ottoman Astrologer”, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üni., 2002.
Koç, Vehbi. Hayat Hikayem. İstanbul: 1983.
Köksal, Yonca. The Ottoman Empire in the Tanzimat Era: Provincial Perspectives from Ankara to Edirne. Oxon/NY: Routledge, 2019.
Kütükoğlu, Mübahat. “Osmanlı Sosyal ve İktisadî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, C.LIX/225 (1995): 395-42.
Kütükoğlu, Mübahat. XIX. Yüzyıl Ortalarında Tavas Kazası. İstanbul: Milenyum Yayınları, 2007. Leiser, Gary. Travellers’ Accounts of Mohair Production in Ankara from the Fifteenth through the Nineteenth Century. Washington: Textile Museum Journal, 1994.
Marcus, Abraham. The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century. NY: Columbia Uni. Press, 1989.
Marcuse, Peter. “Enclaves Yes, Ghettos No: Segregation and the State”, Varady D. (ed.), Desegregating the City: Ghettos, Enclaves, and Inequality içinde 15-30. State Uni. of NY Press, Albany, 2015.
Özdemir, Rifat. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998. Öztürk, Said. “Türkiye’de Temettuat Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1/1 (2003): 287-304.
Paspatis, Aleksandros. İstanbul’un Ortodoks Esnafı, İstanbul: Kitap, 2014.
Quataert, Donald. The Ottoman Empire, 1700–1922, Cambridge: Cambridge Uni. Press, 2005.
Quataert, Donald. "The Social History of Labor in the Ottoman Empire", E. Jay Goldberg (ed.), The Social History of Labor in the Middle East içinde. Westview: Boulder, 1996.
Schnell, Izhak, Yoav, Benjamini. “The Sociospatial Isolation of Agents in Everyday Life Spaces as an Aspect of Segregation”, Annals of the Association of American Geographers 91/4 (2001): 622–636.
Taş, Hülya. “XVII. Yüzyılda Ankara”, yayımlanmış doktora tezi (TTK, 2006), Ankara Üni., 2004. Terzi, Arzu. “Güzelhisar-ı Aydın: Portrait of a West Anatolian City”. Kayoko, Aydın (ed.) içinde 141-172.
Turna, Nalan. “The Shoe Guilds of Istanbul in the Early Nineteenth Century”, Bread from the Lion’s Mouth: Artisans Struggling for a Livelihood in Ottoman Cities, Suraiya Faroqhi (ed.) içinde 157-71. NY: Berghahn Books, 2015.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (internet kaynağı, erişim Kasım 2020) Weber, Max. The City, NY: The Free Press, 1958.
Yerasimos, Stefanos. “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine”. Dumont, Paul, Georgeon François (ed.). Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri içinde 1-49. İstanbul: TETTV, 1996.
Yükçü, Süleyman vd., “Osmanlı Devleti’nde Temettuat Defterlerinin Önemi ve Vergisel Açıdan Değerlendirilmesi: Tire Kazası Örneği”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi 7 (2013): 170-99.