Osmanlı Madencilik Sektöründe İşgücü Yetersizliğine Bir Çözüm: Mahkûm Emeği (1839-1918)

Osmanlı Devleti'nde madencilik sektörü, askerî ve sivil ihtiyaçlara cevap vermeye çalışanoldukça stratejik bir üretim alanı olarak kabul edilmiştir. Sektörün stratejik öneminden dolayıdevletin ilgili birimlerinin ehemmiyetle üzerinde durduğu bu alan; ordunun gücüne, devletinhazinesine ve halkın refahına doğrudan katkı sağlamıştır.Osmanlı Devleti'nde madencilik sektörünün öneminden dolayı maden üretimi arttırılmaya çalışılsada genel bir sorun olan işgücü yetersizliği, madenlerin işletilmesini güçleştirmiştir. İşgücüyetersizliğinden kaynaklanan bu sorun karşısında bir devlet politikası olarak alternatif işgücükaynaklarına müracaat edilmiş ve bu kaynaklardan birisini de mahkûmlar oluşturmuştur. OsmanlıKlasik Dönemi’nden itibaren donanmada istihdam edilen mahkûmlar, Tanzimat Dönemi'nde cezakanunlarının yürürlüğe girmesiyle belli bölgelerdeki madenlerde istihdam edilmeye başlamış vesektörün işgücü sorununa çözüm getirmeye çalışmıştır.Bu araştırmada Tanzimat Dönemi'nden Cumhuriyet Dönemi’ne uzanan tarihsel süreçte madenciliksektörünün genel görünümü, sektörün işgücü talebi ve bu talebe yönelik mahkûmların katkısı elealınmak suretiyle Osmanlı Devleti'nde mahkûm emeği meselesine dikkat çekilmek istenmektedir.

A Solution For Inadequate Labor Force In Ottoman Mining Sector: Convict Labor (1839-1918)

In the Ottoman State, the mining sector was considered a highly strategic area of production that responded to military and civil needs. This field, which was emphasized strongly by the relevant units of the state due to the strategic importance of the sector, contributed directly to the power of the army, to the treasury of the state and to the well-being of the people. In the Ottoman State, due to the importance of the mining industry, the production of mining was tried to be increased, but a general problem of inadequate labor force made more difficult to operate the mines. In response to this problem arising from the inadequate labor force, alternative labor sources had been applied as a state policy and one of these sources was convicts. Convicts which were employed in the navy since the Ottoman Classical Period began to be employed in mines in certain regions with the enforcement of criminal laws in the Tanzimat Period and tried to find a solution to the labor problem of the sector. In this research, it is aimed to draw attention to the issue of convict labor in the Ottoman State by evaluating general view of the mining industry, labor demand of the sector and contribution of the convicts to this demand in the historical process from the Tanzimat Period to the Republic.

PDF

___

BOA, 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1993.
BOA, 5 Numaralı Mühimme Defteri 973/1565-1566, Dîvân-ı Humâyûn Sicilleri Dizisi: I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1993.
BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası (Hariciye, Orman ve Maadin 147103), nr. 2198/164799.
BOA, Bâbıâli Evrak Odası Ayniyat Defteri (BEO AYN.d), nr. 624, 625.
BOA, BEO (Harbiye 227587), nr. 3035/227587.
BOA, BEO (Orman ve Maadin 110185), nr. 1475/110563.
BOA, Dahili Mektûbat (DH.MKT), nr. 631/49, 1161/23, 1480/28, 1570/105, 1580/28, 1647/73, 1647/105, 1674/87, 2540/61.
BOA, Dâhiliye Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdüriyeti (DH. MB. HPS), nr. 35/61, 102/8, 102/13, 109/8.
BOA, Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH.MUİ), nr. 20/6.
BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiyye Müdîriyeti (DH.EUM.EMN), nr. 117/7.
BOA, Dahiliye Nezâreti İdare Evrakı (DH. İD), nr. 27/22.
BOA, Dâhiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umûmîyye İdâresi (DH.MUİ), nr. 61/9.
BOA, Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi (DH.ŞFR), nr. 227/128.
BOA, Dahiliye Nezâreti Tesrî-i Muamelât (DH.TMİK.S), nr. 6/96.
BOA, Hatt-ı Hümayûn (HAT), nr. 564/27644.
BOA, İradeler Adliye ve Mezahib (İ.AZN), nr. 31/2, 100/15.
BOA, İradeler Dâhiliye (İ.DH), nr. 1024/80732.
BOA, İradeler Hariciye (İ.HR), nr. 386/1321 B-10.
BOA, İradeler Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), nr. 7/104, 483/21907, 604/79, 609/60, 610/3, 610/3.
BOA, İradeler Şuray-ı Devlet (İ. ŞD), nr. 65/3810.
BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL), nr. 57/69, 502/28, 605/76, 609/60, 612/45-1, 739/39, 741/44,
850/8, 872/1.
BOA, Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.MKT.AMD), nr. 28/37.
BOA, Sadaret Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evrakı (A.MKT.NZD), nr. 80/29.
BOA, Sadaret Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL), nr. 12/21, 55/88, 56/19, 95/19, 124/28, 144/62.
BOA, Sadaret Mektubî Kalemi (A.MKT), nr. 89/59, 97/50.
BOA, Sadaret Mektubî Umûmi (A.MKT.UM), nr. 498/70.
BOA, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), nr. 3/94, 304/21, 472/26.
BOA, Sadaret Müteferrik Evrakı (A.M), nr. 4/15
BOA, Şuray-ı Devlet (Ş.D), nr. 1463/19, 2676/4.
BOA, Zabtiye (ZB), nr. 418/55, 419/69.
ALTINAY, Ahmet Refik, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200), Türkiyat Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1931.
AVCI, Mustafa, Osmanlı Ceza Hukuku Genel Hükümler, Mimoza Yayınları, Konya 2010. AYDIN, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, Beta Yayınları, İstanbul 1996.
BALCI, Sezai, Giresun Rumları ve Gayrimüslim Bir Belediye Başkanı: Kaptan Yorgi Konstantinidi Paşa, Libra Yayıncılık, İstanbul 2012.
BARKAN, Ömer Lütfi, Türkiye’de Toprak Meselesi (Toplu Eserler 1), Gözlem Yayınları, İstanbul 1980.
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK Yay., Ankara 1991.
ELDEM, Vedat, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1970.
FAROQHI, Suraıya, Osmanlı'da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
GENÇ, Hamdi, Ereğli Kömür Madenleri (1840-1920), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007).GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2005, 4. Baskı.
GEYİKDAĞI, V. Necla, Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye 1854-1914, Hil Yayınları, İstanbul 2008.
GÖKBİLGİN, M. Tayyip, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları No: 748, 1957, s. 169.
GÖKCEN, Ahmet, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu Kanunlardaki Ceza Müeyyideleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987).
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VI, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
KIRPIK, Cevdet, Osmanlı Devleti'nde İşçiler ve İşçi Hareketleri (1876-1914), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004).
MAKAL, Ahmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri: 1850-1920, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 1997.
ÖZBAY, Rahmi Deniz, 19. Yüzyılda Osmanlıda Devletin Emek İstihdamı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003).
TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2003.
TIZLAK, Fahrettin, Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1775- 1850), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
UYGUN, Süleyman, Osmanlı Sularında Rekabet Mesajeri Maritim Kumpanyası (1851- 1914), Kitap Yay., İstanbul 2015.
UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988.
YILDIRIM, Kadir, Osmanlı Çalışma Hayatında İşçi Örgütlenmesi ve ve İşçi Hareketlerinin Gelişimi (1870-1922), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011).
YILDIZ, Gültekin, Mapusâne (Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni 1839-1908), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2012.
YORULMAZ, Şerife, Aydın Vilayeti’nde Madenler (1850-1908), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 1994).
AKGÜNDÜZ, Ahmet, "1274-1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunnamesinin Hukuki Kaynakları Tatbik Şekli ve Men'i İrtikâb Kanunnamesi", Belleten, Cilt 51, Sayı 199, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 153-205.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hükümleri ve Şer’î Tahlili”, İslâm Araştırmaları Dergisi (Osmanlı’ya Dair I), XII, Sayı I, Ankara 1999, s. 1- 16.
ALTUNBAY, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, Türkler, C.10, Yeni Türkiye, Ankara 2002, s. 791-801.
AVCI, Mustafa, "Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik", Yeni Türkiye, Sayı 45, Mayıs-Haziran 2002, s. 128-147.
AYDIN, Mehmet Akif, “Ceza (Osmanlı Ceza Hukuku)”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt 7, 1993, s. 478-482.
BARDAKOĞLU, Ali, “Ceza (Fıkıh)”, DİA, Cilt 7, 1993, s. 470-478.
BAŞOĞLU, Tuncay, "Ta‘zir", DİA, Cilt 40, 2011, s. 198-202.
CİN, Halil, "Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Yargılama Usulleri", 150. Yılında Tanzimat, Dizi No VII, Sayı 142, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 11-32.
ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.2, S.1, Ankara 1943, s. 118-126.
DEMİREL, Ömer, "Sivas", DİA, Cilt 37, 2009, s. 278-282.
EKİNCİ, İlhan, “Milas (Mesudiye) Bakır Madeni (1750-1816)”, Turkısh Studies, V. 8/5, 2013, s. 243-259.
EKİNCİ, İlhan, “XIX. Yüzyılın Sonlarında Ordu Kazasında Müslim-Gayrimüslim Nüfusu ve İlişkileri“ Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S. 1, Trabzon 2006, s. 55-88.
GENCER, Ali İhsan, “Doğu Akdeniz’deki Türk Kömür Anbarları”, Türk Denizcilik Tarihi Araştırmaları, Türkiye Denizciler Sendikası, İstanbul 1986, s. 13-32.
GÖYÜNÇ, Nejat, "Diyarbakır", DİA, Cilt 9, 1994, s. 464-469.
GUILLEN, Pierre, "Jacques Thobie, Intérêts et impérialisme français dans l'Empire Ottoman (1895-1914)", In: Revue d’histoire moderne et contemporaine, tome 27 N°1, Janvier-mars 1980. Aspects de la crise d'Orient 1875-1878. s. 153-159.
HEYD, Uriel, "Eski Osmanlı Ceza Hukukunda Kanun ve Şeriat", Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, çev. Selahaddin Eroğlu. C. XXVI, 1969, s. 633-653.
İPŞİRLİ, Mehmet, "XVI. Asrın İkinci Yarısında Kürek Cezası ile İlgili Hükümler", İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 12, Haziran 1982, s. 203-248.
KAŞTAN, Yüksel, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Kömür Ocaklarının İşletilmesi (1839- 1918)", Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C. 2, S. 2, 2016, s. 1-26.
KESKİN, Özkan, “Osmanlı Devleti’nde Maden Hukukunun Tekâmülü (1861-1906)”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, Sayı 29, Ankara 2011, s. 125-147.
KILIÇASLAN, M. Emre, “Avusturya Lloyd Vapur Şirketi’nin İstanbul’un Yolcu ve Eşya Taşımacılığındaki Yeri”, Büyük İstanbul Tarihi (İktisat, Ulaşım ve Haberleşme), C. 4, İSAM Yayınları 2015, s. 480-490.
KILINÇ, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Kürek Cezasının Hukuki Tahlili”, Belleten, Cilt LXXIX, Sayı 285, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015 Ağustos, s. 531- 557.
MAKAL, Ahmet, “Zonguldak ve Türkiye Toplumsal Tarihinin Acı Bir Deneyimi Olarak "İş Mükellefiyeti"”, Zonguldak Kent Tarihi Bienali Bildiriler Kitabı, İstanbul 2006, s. 69-91.
MURPHEY, Rhoads, “Ma’din: Mineral Exploration in the Ottoman Empire”, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol. V, Leiden 1986, s. 973-985.
ÖZBEK, Nadir, "İkinci Meşrutiyet İstanbul'unda Serseriler ve Dilenciler,” Toplumsal Tarih, Cilt. 11, Sayı 64, Nisan 1999, s. 34-43.
ÖZCAN, Abdulkadir, “Baltacı”, DİA, Cilt 5, 1992, s. 34-36.
ÖZDEMİR, Süleyman, "Türkiye'de Zorunlu Çalışma Uygulamaları", Sosyal Siyaset Konferansları, Cilt: XXXXII, İstanbul Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, 1996, s. 181–213.
QUATAERT, Donald, “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, çev. Ahmet Günlük, C. 4, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 914-916.
QUATAERT, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, Tanzimat/Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, çev. Fatma Acun, Phoenix Yayınevi, Ankara 2006, ss. 447-456.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)”, ODTÜ Gelişme Dergisi Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar Özel Sayısı, Ankara 1978, s. 1-38.
SAYDAM, Abdullah, "Osmanlı Madenciliği ve XIX. yüzyılın Ortalarında Trabzon'daki Maden Ocakları", 19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 6, Samsun 1991, s. 255-270.
ŞAHİN, İlhan ve EMECEN, Feridun, "Amasya", DİA, Cilt 3, 1991, s. 1-4.
TANER, Tahir, "Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku", Tanzimat I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1999, s. 221-232.
TIZLAK, Fahrettin, "XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Çevresinde Madencilik Faaliyetleri", Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ, 23-25 Mayıs 2013, s. 349-367.
TIZLAK, Fahrettin, “Osmanlı Devletinde Madencilik”, Osmanlı, Cilt 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 312-321.
UYGUN, Süleyman, "19. Yüzyılda Anadolu'dan İstanbul'a Olan Mevsimlik Ermeni İşçi Göçleri", History Studies, C. 7, S. 4, 2015, s. 137-155.
UYGUN, Süleyman, “Acenta-Konsolos (Mesajeri Maritim Kumpanyası Acentası ve Fransız Viskonsolosu) Raporlarına Göre Giresun Limanı 1880-1909", Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, S. 12, Temmuz 2015, s. 364- 394.
UYGUN, Süleyman, “Fransız Fraissinet Vapur Kumpanyası (La Compagnıe Fraissinet) ve Osmanlı Limanlarındaki Faaliyetleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Bahar 2018, S. 24, s. 97-140.
VARLIK, M. Bülent, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Madenlerde Çalışma Koşulları Üzerine Bir Derleme/Deneme", Ekonomik Yaklaşım, C. II, 1981, s. 191-210.
VARLIK, M. Bülent, “Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 917-922.