19. Yüzyılda İnşa Edilen Fabrika Yapılarının Kent Üzerindeki Olumsuz Etkileri ve Osmanlı Yönetiminin Çözüm Arayışları

Osmanlı fabrika yapıları devletin modernleşme projesinin bir parçası olarak ağırlıklı olarak 19.yüzyılda inşa edilmiş yapılardır. Batı’dan ithal edilmiş bir yapı tipi olan fabrikaların gelenekselOsmanlı kentlerinin fiziksel gelişimine etkisi ve kentte yarattığı sorunlar ile Osmanlı yönetimininkonuyla ilgili çözüm arayışları bu makalenin konusunu oluşturmaktadır. Osmanlı yönetimi busorunları nizamnameler hazırlamak, fabrikaların yer seçimi ile ilgili kısıtlamalar getirmek ve ruhsatalımlarını düzenlemek suretiyle çözmeye çalışmış, kamu sağlığını gözeten kararlar almıştır.

The Negative Effects of 19th Century Factory Buildings on the City and Ottoman Administrative Solutions

Ottoman factory buildings were mostly built in 19th century as a part of the state’s modernization project. As a building type originated from the West, the effects of the factories on the physical development of the traditional Ottoman cities, the problems they caused in the city and the efforts of the Ottoman administration for the solution of these problems are aimed to be discussed within the scope of this paper. Ottoman administrative solutions seem to be concentrated on the public health and depend on some regulations and restrictions about the construction of the factories.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.)
Cevdet/ Askeriye (C.AS.)
Cevdet/ İktisat (C.İKTS.)
Cevdet/ Sıhhiye (C.SH.)
Dahiliye/ İdare (DH.İD.)
Dahiliye/ Mektubi Kalemi (DH.MKT)
Dahiliye/ Umur-ı Mahalliye-i Vilayat Müdüriyeti Belgeleri (DH.UMVM.)
Hariciye Nezareti/ Mektubi Kalemi (HR.MKT.)
Hariciye Nezareti/ Tercüme Odası (HR.TO.)
Hatt-ı Hümayun (HAT.)
İradeler/ Dahiliye (İ.DH.)
İradeler/ Dosya Usulü (İ.DUIT.)
İrade/ Meclis-i Vala (İ.MVL.)
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.)
Sadaret/ Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.)
Sadaret/ Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD.)
Şuray-ı Devlet (Ş.D.)
Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Meadin Nezaretleri Defterleri (T.d.)
Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Meadin Nezaretleri/ Heyet-i Fenniye (T.HFN.)
Yıldız/ Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.)
Yıldız/ Hususi Maruzat (Y.A.HUS)
Yıldız/ Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.)
Yıldız/Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.)
ACAR, Gevher, Tanzimat Dönemi Fikir ve Düşünce Hayatının Mimari Alana Yansıması, (Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2000, s. 65-69.
AKKURT, Hümeyra Birol, 19. Yüzyıl Batılılaşma Kesitinde Bornova, Buca Levanten Köşkleri Mekansal Kimliğinin İrdelenmesi, (Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2004.
BAYRAKTAROĞLU, Sena, Developments of Railways in the Ottoman Empire and Turkey, (Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1995.
BİROL, Gaye, “Modern Mimarlığın Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”, Megaron Mimarlar Odası Balıkesir Şubesi Dergisi, S.1, 2006, s. 3-16.
BOYACIOĞLU, Didem, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Fabrika Yapılarının İnşasına Dair Yapılan Düzenlemeler”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.8, S. 38, 2015, s. 471-486.
CLARK, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, s. 37-52.
ÇELİK, Zeynep, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti, Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
DICKENS, Charles, Zor Zamanlar, çev. Füsun Elioğlu, Oda Yayınları, İstanbul 2017.
DÜNDAR, Abdülkadir, Arşivlerdeki Plan ve Çizimler Işığı Altında Osmanlı İmar Sistemi, XVIII. Ve XIX. Yüzyıl, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
ENGİN, Vahdettin, “Osmanlı’da Çevre Şuuru”, Tarih ve Medeniyet, S.7, 1994, s.35-38.
GOODMAN, David C.- Colin Chant, The European Cities and Technology. Routledge, London 1999.
GÖLEN, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthane-i Amire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
GÜL, Murat- Richard Lamb, “Mapping, Regularizing and Modernizing Ottoman İstanbul: Aspects of the Genesis of the 1839 Development Policy”, Urban History, C.31, S.3, Cambridge 2004, s.420-436.
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Modernleşme Gayretleri” Haz. Feza Günergun, Osmanlı Bilimi Araştırmaları II, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1998, s. 1-22.
KAÇAR, Mustafa- Tuncay Zorlu- Burak Barutçu- Atilla Bir- C.Ozan Ceyhan- Aras Neftçi, İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz, Ed. Mehmet Karaca, İTÜ Vakfı Yayınları, İstanbul 2012.
KARAVAR, Hilal, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmit Çuha Fabrikası 1844-1920, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli 2007.
KARAYAMAN, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Şeker Fabrikası Kurma Teşebbüsleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXV, S.1, 2010, s. 297-318.
KAYGALAK, Sevilay, “Osmanlı’da Kentsellik ve Kentler: Kent Tarihi Yazımında Kültürelciliklerin Ötesine Geçebilmek”, Mülkiye Dergisi, C. XXIX, S. 246, 2005, s.19-36.
KAZGAN, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme, Töbank, İstanbul 1991.
KÖKSAL, Tayyibe Gül, Haliç Tersanelerinin Tarihsel-Teknolojik Gelişim Süreci ve Koruma Önerileri, (İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996.
KÜÇÜKERMAN, Önder, Geleneksel Türk Dericilik Sanayii ve Beykoz Fabrikası, Sümerbank, İstanbul 1988.
MARTAL, Abdullah, “16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Ticaret ve Sanayinin Gelişimi”, Ed. Enis Batur, Üç İzmir, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1992, s. 265-271.
MUNCE, James F., Industrial Architecture, An Analysis of International Building Practice, F.W. Dodge Corporation, New York 1960.
MULLER-WIENER, Wolfgang., “15-19. Yüzyıllar Arasında İstanbul’da İmalathane ve Fabrikalar”, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, s. 52-118.
OKTAR, Tiğinçe- Hamdi Genç, “Osmanlı İstanbulu’nda Haliç ve Çevresinde Kirlilik Sorunu”, Haz. Süleyman Faruk Göncüoğlu, Dünü ve Bugünü ile Haliç Sempozyumu 22-23 Mayıs 2003, Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 583-590.
ÖZTÜRE, Öztüre, Nicomedia İzmit Tarihi, Çeltüt Matbaacılık, İstanbul 1969.
“Sabit Buhar Makinelerine Dair Nizamname”, Düstur, Birinci Tertip, C. 2, Matbaa-yı Amire, Dersaadet 1872, s. 441-445.
QUATAERT, Donald, “Fabrika Bacalarından Tüten İlk Dumanlar”, Haz. Gilles Veinstein, Selanik 1850-1918: Yahudilerin Kenti ve Balkanlar’ın Uyanışı, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 186-204.
SARI, Tanju, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme Çerçevesinde İstanbul’daki Fabrikaların Oluşum ve Gelişimi, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2006.
SERİN, Sinem, Yıldız Çini/Porselen Fabrikası, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2009.
SYMONDS, J., “Dirty Old Town? Industrial Archaeology and the Urban Historic Environment”, Industrial Archaeology Review, C. XXVII, S.1, 2005, s.57-65.
ŞENER, Sefer, “Osmanlı Sanayileşme Süreci ve bu Süreçte Özel Girişimin Rolü”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 9, S.3, 2007, s. 56-90.
ŞİMŞEK, Eylem, Endüstri Yapılarının Kültürel Miras Olarak İrdelenmesi ve Değerlendirilmesi: İzmir Liman Arkası Bölgesi Örneği, (Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2006.
TANYELİ, Uğur, “Transfer of Western Urban Planning Concepts and the Techniques to Turkey (1718-1840)”, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World, IRCICA Yayınları, İstanbul 1992, s. 345- 363.
TEKELİ, Tekeli, “19. Yüzyılda İstanbul Metropol Alanının Dönüşümü”, Ed. Paul Dumont, François Georgeon, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1992, s. 19-30.
TEKELİ, İlhan- Selim İlkin, Cumhuriyet’in Harcı: Modernitenin Altyapısı Oluşurken, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004.
TEKELİ, İlhan, Sanayi Toplumu İçin Sanayi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010
TEKİN, Zeki, Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı İstanbul’unda Dericilik, (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1992.
TÜRKHAN, Mehmet Sait, “19 ve 20. yy’da Haliç’te Çevre Sorunları ve Deniz Kirliliği”, Toplumsal Tarih, S.169, İstanbul 2008, s. 60-66.
BENEVOLO, Leonardo, Avrupa Tarihinde Kentler, Literatür Yayınları, İstanbul 2006.
BİLİK, Erol, “İngiltere’de Sağlık Hizmetleri”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.7, S. 1-4, 1950, s. 192-213.