Deyim Kavramı Üzerine Notlar - I

Türk dili deyimler bakımından zengin bir dildir. İnsan toplulukları kendi dillerini geliştirirken sözcüklerin yanında hazır söz öbekleri de hazırlar. Deyimler de bir dilde anlatımı daha güçlü kılmak için kullanılan hazır söz öbekleri arasındadır. Bir dilde anlatım gücünü arttırmak için kullanılan deyimlerin dilin ihtiyaçları doğrultusunda ortaya çıktıkları görülmektedir. Bu kalıplaşmış yapılar bir anlam bütünlüğü de yaratmaktadırlar. Bütün dillerde deyim yapılarına baş vurulduğu görülür. Kalıtsal olarak nesilden nesile devredilen deyim yapılarının çok çeşitli olduğu ve zamanla değişiklikler geçirdiği de anlaşılmaktadır. Türkçenin ilk yazılı belgelerinden beri Türk yazılı metinlerinde deyimlerin izlerini sürebiliyoruz. Kimi deyim yapıları, dilin tarihi devirlerinden bu yana değişiklikler geçirerek bugüne ulaşabilmişlerdir, bunların bir bölümünün de atasözleri ile ilgileri vardır. Deyimler için yapılmış çok sayıda tanım bulunmaktadır. Bu tanımlarda öne sürülen ortak özellikler arasında; sözcüklerden en az birinin düz/gerçek anlamının dışına çıkarak kullanılması ve kimi durumlarda mantık dışına çıkan bir durumun ortaya çıkmasıdır. Deyimin söz öbekleri biçiminde kalıplaşmış olması, kullanılırken sözü ilgi çekici kılması, anlatım gücünü arttırması ve en az iki sözcükten oluşması gibi ölçütler dikkati çekmektedir. Bütün bu özelliklere sahip olan deyimsel yapıların bundan sonra da ihtiyaçlar oranında üretilip kullanılacağı da söylenebilir.

Notes on Concept of Idiom - I

Turkish Language is rich in terms of idioms. While developing their language, communities form ready-made word phrases beside words. And idioms are among the ready-made word phrases used for making the expression more efficient in a language. It is seen that idioms, used for the purpose mentioned above, have emerged in line with the needs of the language. These set phrases have also created coherence. It is observed that in all languages, idioms are referred. It is also understood that these heritable idiomatic structures which have been carried from generation to generation vary a lot and have underwent variations in the course of time. We can trace the idioms in Turkish written texts back to the first Turkish scripts. Some idiomatic structures have been able to be extant by undergoing variations since the historical periods of the language; and some of these idiomatic structures are related to proverbs. There are many definitions made for the idioms. One of the common characteristics suggested in these definitions for idioms is that at least one of the words is used in the figurative meaning and in some cases an illogical situation emerges. Some characteristics of idioms such as being formulaic as word-phrases, making the expression gripping when used, increasing the efficiency of expression and consisting at least of two words draw attention a lot. It can also be said that the idiomatic structures having all the aforementioned characteristics will go on being made up and used as well in case of need.

PDF

___

Aksan, Doğan, (1982), Her Yönüyle Dil - 3, TDK Yay., Ankara.
Aksan, Doğan, (1996), Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yay, Ankara.
Aksoy, Ömer Asım, (1984)"Tek sözcüklü deyim var mı?", Çağdaş Eleştiri, İstanbul, s. 4-6.
Aksoy, Ömer Asım, (1984), Atasözleri Sözlüğü, TDK Yay, Ankara.
Bozkurt, Fuat, (1995), Türkiye Türkçesi, Cem Yay., İstanbul.
Buran, Ahmet, (2008), “Dil ilişkileri ve kavram tercümeleri üzerine bir değerlendirme”, Makaleler, (Yay. Haz. Ercan Alkaya vd.), Turkish Studies, Ankara, s. 269-274.
Demir, Tufan, (2004), Türkçe Dilbilgisi, Kurmay, Ankara.
Dilbilim Terimleri Sözlüğü, (1949),TDK, Ankara.
Elçin, Şükrü, (1986), Halk Edebiyatına Giriş, KB Yay., Ankara .
Gencan, Tahir Nejat, (1979), Dilbilgisi, TDK Yay., Ankara.
Hatiboğlu, Vecihe (1964), "Kelime grupları ve kuralları", TDAY-Belleten 1963, TDK Yay. S. 222, Ankara, s. 203-244.
Hatiboğlu, Vecihe, (1982), Türkçenin Sözdizimi, DTCF Yay., 2.baskı, Ankara.
Hengirmen, Mehmet, (1995), Türkçe Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara.
Hengirmen, Mehmet, (1999), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Engin yay., Ankara.
Kaçarava, Nana,(1996) “Türkçede ‘Göz’ ile başlayan deyimler”, Türk Dili, S. 650, Ankara, s. 129-133.
Koç, Nurettin, (1996), Yeni Dilbilgisi, İnkılâp Yay., İstanbul.
Korkmaz, Zeynep, (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.
Özdemir,Emin, (1997), Açıklamalı-Örnekli Deyimler Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul.
Püsküllüoğlu, Ali, (1995), Türkçe Deyimler Sözlüğü, Arkadaş Yay., Ankara.
Osmanlıcadan Türkçeye Cep Kılavuzu, (1935), Türk Dili Araştırma Kurumu Yay., Devlet Basımevi, İstanbul.
Sinan, Ahmet Turan (2001a), Türkçenin Deyim Varlığı, Kubbealtı Yay., Malatya.
Sinan, Ahmet Turan (2001b), “Türk atasözlerinde geçen deyimler”, Milli Folklor, S.51, Ankara., s. 136-140.
Topaloğlu, Ahmet, (1989), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ötüken Yay, İstanbul.
Tülbentçi, Feridun Fazıl, Türk Atasözleri ve Deyimleri, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1977, s. 6.
Türkçe Sözlük, (2005), TDK Yay., Ankara.
Uzun-Subaşı, Leyla (1991), “Türkçedeki deyim yapılarında biçimbilimsel ve sözdizimsel özellikler”, Dilbilim Yazıları 1990, USEM Yay. Ankara, 57-64.
Vardar, Berke, (1998) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, abc kitabevi, İstanbul.
Zeynelov, Ferhat, (1993), (T.T.Aktaran Yusuf Gedikli), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi, Cem Yay., İstanbul.