Kavram çalışmalarına katkıları açısından belli başlı Kur'ân sözlükleri

Makalemizde belli başlı Kur’ân sözlüklerini tanıtmayı amaçladık. Bilindiği gibi Kur’ân kavramlarını inceleyen hemen her araştırmacı Kur’an sözlüklerinden yararlanmaktadır. Ancak bazı lisansüstü öğrencileri ya da tefsir sahasında henüz yeni olan bazı araştırmacılar Kur’an sözlüklerini kullanırken bir takım hatalar yapmaktadırlar. Bize göre araştırmacılar sözlükleri kronolojik açıdan değerlendirmeden en meşhur olanına yönelmektedirler. Bu da onların en temel hatasıdır. Makalemizi böyle bir problemi çözmeye katkı yapmak amacıyla kaleme aldık. Araştırmamızda garîbü’l-Kur’ân, me’ânî’l-Kur’ân ve vücûh ve nezâir türü eserler üzerinde yoğunlaştık ve onların belli başlılarını tanıttık.

The principal Quranic dictionaries in terms of contributions for the studies of conception

In our study, we aimed to introduce major Quranic dictionaries. As is known, almost all researchers who analyze the Quranic concepts takes advantage of Quranic dictionaries. But, some graduate students and some researchers who are inexperienced in the field of exegesis make a set of mistakes using the Quranic dictionaries. For us, the researchers take in the consideration a glossary which is the most well-known without examining them chronological respective. This is main fault of their. We wrote this article in order to contribute to solving such a problem. We focused on the works which are kinds of garîb al-Qur’ân, ma’ân al-Qur’ân, wucûh wa’l-nazâir. Then, we introduced the main ones.

PDF

___

el-Ahfeş, Ebû’l-Hasen Saîd b. Mes’ade (ö. 215/830), Meânî’l-Kur’ân, (Thk.: Hüdâ Mahmûd Kurrâ’a), Mektebetü’l-Hancî, Kâhire, 1990.

Aişe Binti Abdirrahmân, el-İ’câzu’l-Beyânî li’l-Kur’ân ve Mesâilü Nâfi’ b. el-Ezrak, Kâhire, 1987.

el-Akk, Hâlid Abdurrahmân, Usûlü’t-Tefsir ve Kavâidüh, Dâru’n-Nefâis, Dımaşk, 1986.

Altıkulaç, Tayyar, “Kisâî, Ali b. Hamza”, DİA, XXVI, Ankara, 2002.

Altuntaş, Halil, “el-Vücûh ve’n-Nezâir”, Diyanet Dergisi, cilt: 26, sayı: 1, yıl: 1990.

Arslan, Şükrü, “es-Semîn ve Garîbü’l-Kur’ân’daki Metodu-I”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 11, Erzurum, 1993.

______, “es-Semîn ve Garîbü’l-Kur’ân’daki Metodu-II”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 12, Erzurum, 1995.

“Meâni’l-Kur’ân”, DİA, XXVIII, Ankara, 2003.

Aydın, İsmail, Filolojik Tefsirin Doğuşu ve Gelişimi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2010, (Basılmamış Doktora Tezi).

el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb (ö. 463/1070), Târîhu Bağdâd Medîneti’s-Selâm, (Thk.: Beşâr Avvâd Marûf), Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrût, 2001.

Bulut, Ahmet, “Kur’ân’a Dair Eserler-I”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 4, cilt: 4, yıl:4.

______, Abdullah b. Abbâs ve Garîbü’l-Kur’ân’ı, İstanbul-1976, Bursa, 1986.

Bulut, Ali, “Kur’an Filolojisine Dair İbn Abbas’a Nisbet Edilen Üç Eser”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, sayı: 20-21.

______, “Kur’ân Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı (Garîbü’l-Kur’ân, Meânî’l- Kur’ân, İ’râbu’l-Kur’ân) ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler (Hicrî İlk Üç Asır)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 2001, sayı: XII-XIII.

______, “Filolojik Tefsirle RivâyetTefsirinin Buluşma Noktası: Zeccâc’ın Meânî’l-Kur’ân’ı”, Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü, İlim Yayma Vakfı Kur’ân Akademisi.

______, “el-Ferrâ’nın, Meâni’l-Kur’ân’ında Kullandığı Kûfe Dil Okulu’na Ait Terimler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: XIV-XV, Samsun, 2003.

______, “Ebû Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ına Yönelik Bazı Eleştiriler”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, yıl: 4, sayı: 15, Güz 2004.

Cerrahoğlu, İsmail, “Ali b. Ebî Talha’nın Tefsir Sahîfesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XVII, Ankara, 1969.

______, “Tefsirde Atâ b. Ebî Rebâh ve İbn Abbâs’dan Rivâyet Ettiği Garîbü’l- Kur’ân’ı” (Mukayeseli), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XXII, yıl: 1978.

______, “Tefsirde Mukâtil İbn Süleyman ve Eserleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: XXI.

______, “Ebû’l-Ferec Abdurrahmân İbnü’l-Cevzî: Nevâsihu’l-Kur’ân”, Diyanet Dergisi, Ankara, 1987, cilt: 33, sayı: 3.

______, Tefsir Usûlü, TDV Yayınları, Ankara, 1993.

______, “Garîbü’l-Kur’ân”, DİA, XIII, İstanbul, 1996.

______, Tefsir Tarihi, Fecr Yayınevi, Ankara, 1996.

______, “Sicistânî, Muhammed b. Uzeyz”, DİA, XXXVII, İstanbul, 2009.

el-Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf (ö. 816/1413), Mu’cemü’t- Ta’rîfât, (Thk.: Muhammed Sıddîk el-Minşâvî), Dâru’l-Fazîlet, Kâhire, Trs.

Çetin, Esma, Dâmegânî’nin el-Vücûh ve’n-Nezâir İsimli Eserindeki Metodu, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2006, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).

Çetin, Mustafa, “Kur’ân’da Vücûh ve Nezâir”, Diyanet Dergisi, Temmuz- Ağustos-Eylül, cilt: 25, sayı: 3, Ankara, 1989.

ed-Dâmegânî, Ebû Abdillâh Huseyn b. Muhammed (ö. 478/1085), Kâmûsü’l- Kur’ân/Islâhu’l-Vücûh ve’n-Nezâir fî’l-Kur’ân, (Thk.: Abdülazîz Seyyid el- Ehl), Dâru’l-Ilm li’l-Melâyîn, Beyrût, 1983.

Demirci, Muhsin, “er-Râğıb el-İsfehânî ve Tefsiri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 5-6, 1987-1988.

______, Tefsir Usûlü, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2011.

______, “Herevî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, İstanbul, 1998, XVII.

Ebû Ubeyde Ma’mer b. el-Müsennâ (ö. 209/824), Meâzü’l-Kur’ân, (Hazırlayan: M. Fuâd Sezgin), Mektebetü’l-Hâncî, Kâhire, ts.

Elmalı, Hüseyin “Zeynuddîn Muhammed b. Ebû Bekr er-Râzî – Hayatı, Eserleri ve Tefsîru Garîbi’l-Kur’âni’l-azîm’i”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: IX, İzmir, 1995.

______, “Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir”, TDV, İstanbul, 2007 XXXIV.

Elmalı, Hüseyin-Arslan, Şükrü, “Garîb”, DİA, İstanbul, 1996, XIII.

el-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Beşşâr (ö. 328/939), Kitâbu Îzâhi’l-Vakf ve’l-İbtidâ fî Kitâbillâhi Azze ve Celle, (Thk.: Muhyiddî Abdurrahmân Ramazan), Mecmau’l-Lügati’l-Arabiyye, Dimaşk, 1971.

el-Endelûsî, Ebû Hayyân (ö. 745/1344), Tuhfetü’l-Erîb bimâ fî’l-Kur’âni mine’l- Garîb, Matba’atü’l-İhlâs, Hama, 1345/1926.

Eren, Ali Cüneyt, “Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1.

el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed (ö. 170/786), Kitâbü’l-Ayn (Müratteben alâ Hurûfi’l- Mu’cem), (Thk.: Abdülhamîd el-Hindâvî), Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrût, 2003.

el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd (ö. 207/822), Meânî’l-Kur’ân, Âlemü’l- Kütüb, Beyrût, 1983.

Gümüş, Sadreddin, “Garîbü’l-Kur’ân Tefsirinin Doğuşu, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 5-6, 1987-1988.

el-Hamevî, Yâkût (ö. 626/1229), Mu’cemü’l-Üdebâ İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma’rifeti’l-Edîb, (Thk.: Hasan Abbâs), Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrût, 1993.

Hatip, Abdülaziz, “Semîn el-Halebî”, DİA, XXXVI, İstanbul, 2009.

el-Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed b. Muhammed (ö. 401/1011), Kitâbü’l-Garîbeyn fî’l-Kur’ân ve’l-Hadîs, (Thk.: Ahmed Ferîd el-Mezîdî), Riyad, 1999.

Heyet, Kur’an ve Hadis İlimleri, Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, Ankara, 2007.

el-Humeyyis, Muhammed b. Abdurrahmân “er-Râğıb el-İsfehânî’nin el- Müfredât’ındaki Bazı Te’villere Eleştirel Bir Yaklaşım”, (Çev.: Hasan Keskin), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: VIII/1, Haziran-2003.

İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer (ö. 774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Thk.: Abdullah ibn Muhsin et-Türkî), el-Bühûs ve’d-Dirâsât, yrs., trs.

İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim (ö. 276/889), Tefsiru Garîbi’l-Kur’ân, (Thk.: Seyyid Ahmed Sakar), Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrût, 1978.

İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem (ö.711/1311), Lisânü’l-Arab, (Thk.: Abdullah Ali el-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasbüllâh-Hâşim Muhammed Şâzelî), Dâru’l-Maarif, Kâhire, Trs.

İbnü’n-Nedîm, Ebû’l-Ferec Muhammed b. İshâk (ö. 380/990), Kitâbü’l-Fihrist, (Hzr.: Eymen Fuâd Seyyid), Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, Londra, 2009.

İbn Teymiyye, Takiyyuddîn (v. 728/1328), Mukaddime fî Usûli’t-Tefsir, (Şerh: Müsâid b. Süleymân b. Nâsır et-Tayyâr), Dâru İbni’l-Cevziyye, Riyâd, 1427/2006.

İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahmân (ö. 597/1200), Nüzhetü’l-A’yüni’n- Nevâzır fî Ilmi’l-Vücûhi ve’n-Nezâir, (Thk.: M. Abdülkerîm Kâzım er-Râzî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrût, 1987.

İbnü’l-Enbârî, Ebû’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 577/1181), Nüzhetü’l-Elibbâ fî Tabakâti’l-Üdebâ, (Thk.: İbrahim es- Sâmerâî), Mektebetü’l-Menâr, Ürdün, 1985.

İbnü’l-Imâd, Şihâbüddîn Ebî’l-Fellâh (ö. 1089/1678), Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, (Thk.: Abdülkâdir el-Arnâvûd-Mahmûd el-Arnâvûd), Dâru İbn Kesîr, Beyrût, 1986.

el-İsfehânî, er-Râgıb (ö. 502/1108), el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, (Thk.: Muhammed Geylânî), Dâru’l-Ma’ârif, Beyrût.

Kafes, Mahmut, “Ebû Hayyân el-Endelûsî”, DİA, İstanbul, 1994.

Kanar, Kadir, “Kûfe Nahiv Ekolü’nün Kurucusu el-Kisâî ve Nahivle İlgili Görüşleri – I”, Bilimname, XIII, 2007/2.

______, “Kûfe Nahiv Ekolü’nün Kurucusu el-Kisâî ve Nahivle İlgili Görüşleri – II”, Bilimname, XIV, 2008/1.

Kara, Osman, “Ferâhî’nin Müfredâtü’l-Kur’ân’ı ve Garîbü’l-Kur’ân İlmindeki Yeri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: I, Gümüşhane, 2012.

Kara, Ömer, “el-Müfredât”, DİA, XXXI, İstanbul, 2006.

______, “Râgıb el-İsfehânî”, DİA, XXXIV, İstanbul, 2007.

Karagöz, Mustafa, “Vücûh ve Nezâir’in İsimleşme Bilimname/Düşünce Platformu, sayı: XIV, 2008/1. Süreci”,

______, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’ân’ı Anlamaya Katkısı (Hicri İlk Üç Asır), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Kayseri, 2009.

Kâtip Çelebî, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillâh (ö.1067/1657), Keşfü’z-Zunûn an Esmâi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût, Trs., II, 1207-1208.

Kayapınar, Durmuş Ali, “Meânî’l-Kurân ile İ’râbü’l-Kur’ân’ların Karşılaştırılması”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 4, Konya, 1991.

el-Kıftî, Cemâlüddîn Ali b. Hasen (ö. 624/1226), İnbâhü’r-Ruvât alâ Enbâhi’n- Nuhât, (Thk.: M. Ebû’l-Fadl İbrahim), Dâru’l-Fikri’l-Arabiyyi- Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, Kâhire-Beyrût, 1986.

Kılıç, Hulusi, “Furûk”, DİA, XIII, İstanbul, 1996.

el-Kisâî, Hamza b. Ali (ö. 189/805), Meânî’l-Kur’ân, (Thk.: Îsâ Şehhâte), Kâhire, 1998.

Koçak, İnci, “Ahfeş el-Evsat”, DİA, I, İstanbul, 1988.

Kurt, Mustafa, İbn Kuteybe Tefsir Anlayışı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1996.

el-Müberred, Ebû'l-Abbâs Muhammed b. Yezîd (ö. 286/900), Me'ttefeka Lafzuhû Ve’htelefe Ma'nâhü mine'l-Kur'âni'l-Mecîd, (Thk.: Ahmed Muhammed Süleymân Ebû Ra’d), Câmiatü’l-Kuveyt, Kuveyt, 1988.

Mukâtil b. Süleymân, Ebû’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî (ö. 150/767), el- Vücûh ve’n-Nezâir fî’l-Kur’âni’l-Kerîm, (Thk.: Hâtim Sâlih ed-Dâmin), Bağdat, 2006.

Müsâid b. Süleymân b. Nâsır b. Tayyâr, et-Tefsiru’l-Lügavî lî’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru İbnü’l-Cevziyye, Riyâd, 2000.

er-Râfi’î, Mustafa Sâdık, İ’câzü’l-Kur’ân ve’l-Belâğatü’n-Nebeviyye, Dâru’l-Kütübi’l- Arabiyyi, Beyrût, 1973.

er-Râzî, Zeynüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekir b. Abdilkâdir (ö. 666/1267), Tefsîru Garîbi’l-Kur’âni’l-Azîm, (Thk.: Hüseyin Elmalı), Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1997.

es-Safedî, Salâhuddîn (ö. 964/1367), el-Vâfî bi’l-Vefiyyât, (Thk.: Ahmed el- Arnâvud, Türkî Mustafa), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût, 2000.

Selîm, Muhammed İbrahim, Garîbu'l-Kur'ân, Kâhire, ts.; Salâhuddin el- Muneccid, Kitâbu'l-Luğât fî'l-Kur’ân Kâhire-1946, Beyrût-1972, 1978.

es-Sicistânî, Ebû Bekr Muhammed b. Uzeyz (ö. 330/941) Garîbü’l-Kur’ân elmüsemmâ bi Nüzheti’l-Kulûb, Heyet, Mektebetü ve Matba’atü Muhammed Ali Sabîh ve Evlâdüh, Meydânü’l-Ezher, 1963.

es-Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Thk.: Şuayb el-Arnâvût), Müessesetü’r-Risâle, Dımaşk, 2008.

______, Tabakâtü’l-Müfessirîn, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrût, trs.

et-Taberânî, Hâfız Ebû’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed (ö. 360/970), el-Mu’cemü’l- Kebîr, (Thk.: Hamdî Abdülmecîd es-Selefî), Mektebetü İbn Teymiyye, Kâhire, trs.

Tanç, İbrahim, “el-Kisâî’nin Devrindeki Bazı Alimlerle Yaptığı Münâzaralar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 18, yıl: 2002, Erzurum.

Turgut, Ali, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, İFAV Yayınları, İstanbul, 1991.

Tüccar, Zülfikar, “Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd”, DİA, XII, İstanbul, 1995.

Türcan, Selim, “Özgün Bir Nakil Biçimi Olarak Vücûh ve Nezâir Edebiyatı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 9, sayı: 18, yıl: 2010/2. Türker, Ömer, “Mukâtil b. Süleyman”, TDİ, XXXI, İstanbul, 2006.

Varol, Hüseyin, “İbn Kuteybe ve Eserleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: VI, Erzurum, 1986.

Wansbrough, John, “Majâz al-Qur’ân: Periphrastic Exegesis/Mecâzü’l-Kur’ân: Dolaylı Anlatım”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Çev.: Orhan Atalay), yıl: 2004, sayı: 21.

Yavuz, Yusuf Şevki-AVCI, Casim, “İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebû’l-Ferec”, DİA, XX, İstanbul, 1999.

Yerinde, Adem, “Mecâzü’l-Kur’ân’ı Çerçevesinde Ebû Ubeyde’nin Tefsirciliği”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 19, yıl: 2009.

Yolcu, Mehmet, “Râgıb El-Isfahânî Ve el-Müfredât Fî Garîbi’l-Kur’ân’ı”, Hikmet Yurdu, yıl: 1, sayı: 1, Ocak-2008.

ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm es-Sirrî (ö. 311/923), Meânî’l-Kur’ân ve İ’râbüh, (Thk.: Abdülcelîl Abdüh Şelebî), Âlemü’l-Kütüb, yrs., 1988.

ez-Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed (ö. 794/1391), el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Thk.: Ebû’l-Fadl ed-Dimyâtî), Dâru’l-Hadis, Mısır, 2006.

Zerzûr, Adnân Muhammed, Ulûmü’l-Kur’ân, el-Mektebü’l-İslâmî, Dımeşk, 1981, s. 389; Yıldırım, Suat, Peygamberimiz’in Kur’an’ı Tefsiri, Yeni Akademi Yayınları, İstanbul, 2006.