Yasaklardan Modern Denetime: Osmanlı Devleti’nin İçki Tüketimine ve Meyhânelere Yaklaşımı

İçki, benimsenen dinin etkisiyle doğrudan doğruya yasaklansın veyayasaklanmasın Türk toplumlarının gündelik hayatında çeşitli şekillerdetüketilmiştir. Bu içki tüketimi, eski Türk, İslâm, İran ve Anadolu’dakarşılaştıkları Bizans etkisiyle harmanlanarak Selçuklular vasıtasıyla OsmanlıDevleti’ne taşınmıştır. Osmanlı Devleti ise, hem fethedilen İstanbul’unhem de kendilerinden önceki Türk-İslam devletlerinin içki ve meyhâneleredair birikimini devralarak daha da geliştirmiştir. Son dönem Osmanlıaraştırmacıları, içki tüketimi ve meyhânelere artan ölçüde ilgi göstermeyebaşlamıştır. Konuyla ilgili belli dönemlere yoğunlaşan az sayıda çalışma,Osmanlı Devleti’nin yasaklayıcı müdahalelerini, Müslüman bir kimliğesahip olmasıyla açıklamaktadır. Buna göre içkinin haram, günah ve suçolması, genel anlamda bizatihi içkinin ve meyhânelerin kendisini de suçluhale getirmektedir. Üstelik ulaşılan sonuçlar, ya incelenen döneme özgü birniteliğe indirgenmekte ya da genelleştirilmektedir. Fakat budeğerlendirmeler, hem klâsik hem de yenileşme döneminde içki tüketimineve meyhânelere yönelik müdahalelerde bulunmayan padişahlarınyaklaşımını açıklamakta yetersiz kalmaktadır. Bu çalışma, özellikleyenileşme döneminde Osmanlı Devleti’nin içki tüketimine ve meyhânelereyönelik nasıl bir yaklaşıma sahip olduğunu ağırlıklı olarak İstanbul özelindeseçilen örnekler ışığında belirlemek amacıyla planlanmıştır. Değişenunsurların belirlenebilmesi ise, öncelikle mevcut durumun ne olduğununsaptanmasını gerekli kılmıştır. Bu makalede, Osmanlı Devleti’nin içkitüketimine ve meyhânelere yönelik müdahalesi, klâsik ve modern olmaküzere ikiye ayrılarak tanımlanmakta ve açıklanmaktadır. OsmanlıDevleti’nin çok daha kapsayıcı bir müdahale mantığına sahip olduğunu ilerisüren bu çalışma, şer‘îye sicilleri, arşiv belgeleri, belli başlı kronikler,seyahatnameler, hatıratlar ve araştırma eserleri olmak üzere oldukça çeşitlinitelikteki kaynaklara dayanmaktadır.

From Prohibitions to Modern Control: The Ottoman State’s Approach to Alcohol Consumption and Winehouses

Alcohol has been consumed in various ways in the daily life of Turkish societies, whether it was directly prohibited or not with the effect of the religion adopted. This alcohol consumption was transferred to the Ottoman State through the Seljuks by passing into effects of ancient Turks, Islam, Iran and Byzantine present in Anatolia. The Ottoman State developed those ways by inheriting the alcohol and winehouse traditions of conquered Istanbul and the Turco-Muslim states of the region prior to the Ottoman State. The recent researchers of Ottoman history have become increasingly interested in alcohol consumption and winehouses. Few studies focused on certain periods related to the subject, explain the prohibitive interventions of the Ottoman State relying on the Islamic identity of the Empire. Accordingly, the fact that the alcohol is ill gotten, sin and crime make generally alcohol and winehouses themselves criminal. Moreover, the findings of these studies are either limited to a characteristicpeculiar to the analyzed period or they are generalized. However, these evaluations are inadequate to explain the approaches of the sultans who did not interfere with alcohol consumption and winehouses both in classical and modern periods. This study was planned to determine, predominately in light of cases of Istanbul, the approach of the Ottoman State towards alcohol consumption and winehouses, especially during the modernization period. In order to designate the changing elements, firstly it is necessary to determine what the existing situation was. In this paper, the intervention of the Ottoman State in alcohol consumption and winehouses was defined and explained by dividing the subject into two parts: classical and modern. This study, which claims that the Ottoman State had a much more inclusive logic of intervention is based on a wide range of sources including court records, Ottoman archival documents, certain chronicles, travelogues, memoirs and research studies.

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Zecriye Kalemi Defterleri (D.BŞM.ZCR.d.), 20469.
Cevdet Tasnifi (C.BLD), 89/4431; (C.BLD), 22/1067; (C.ZB), 31/1546; (C.ZB), 16/772; (C.DH), 222/11052.
Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT), 639/31486; 488/23958; 1381/54515; 192/9417; 1315/51277; 263/15236; 189/9020.
Hâriciye Tasnifi (HR.MKT), 217/43; (HR.İD), 317/54.
İrâde Tasnifi (İ.MMS)., 22/942; (İ.DH), 1127/88085.
Dâhiliye Tasnifi (DH.MKT), 1614/9.
Yıldız Tasnifi (Y.A.HUS), 256/89; (Y.PRK.ZB), 14/28; (Y.PRK.ZB)., 22/64; (Y.PRK.ŞH), 11/88.
Meclis-i Vâlâ Evrâkı (MVL), 61/45.
Zâbtiye Tasnifi (ZB), 72/100, 73/6; 303/3.
Şer‘îye Sicilleri ve Mühimme Defterleri
(1996) 12 Numaralı Mühimme Defteri, (978-979)/1570-1572) <Özet, Transkripsiyon ve İndeks>, C. II, Haz. Hacı Osman YILDIRIM vd., T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara.
(1999) 7 Numaralı Mühimme Defteri, <Özet-Transkripsiyon ve İndeks>, C. II, Haz. Hacı Osman YILDIRIM vd., Ankara.
(2008) İKSÜM 1 Numaralı Sicil (H. 919-927/1513-1521), Haz. Bilgin AYDIN ve Ekrem TAK, Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul.
(2010) İKSİM 3 Numaralı Sicil (H. 1027 / M. 1618), Haz. Yılmaz KARACA vd., Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul.
(2010) İKSÜM 14 Numaralı Sicil (H. 953 - 955 / M. 1546 -1549), Haz. Nuray GÜLER, Arapça Metin: Mehmet AKMAN, Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul 2010.
(2010) İKSÜM 5 Numaralı Sicil, (H. 930 - 936 / M. 1524 - 1530), Haz. Yasemin DAĞDAŞ -Zeynep BERKTAŞ, Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul.
(2010) İKSÜM 9 Numaralı Sicil (H. 940 - 942 / M. 1534 - 1536), Haz. Kenan YILDIZ, Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul, 2010.
(2011) İKSHM 10 Numaralı Sicil (H. 1085-1090 / M. 1674-1679), Haz. Tahsin ÖZCAN, Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul.
(2011) İKSHM 5 Numaralı Sicil (H. 1020-1053 / M. 1612-1643), Haz. Baki ÇAKIR vd., Ed. Coşkun YILMAZ, İSAM, İstanbul.
Süreli Yayınlar
“Cezâ Kânûnnâme-i Hümâyûnu” (1289) Düstûr, I. Tertip, C. I, Matbaa-i Amire, İstanbul, 537-596.
Kitaplar, Makaleler ve Tezler
[ALTINAY] Ahmet Refik (1931) Hicrî On Birinci Asırda İstanbul Hayatı (1000- 1100), Devlet Matbaası, İstanbul.
--------------------------------- (1988) Onuncu Asr-ı Hicride İstanbul Hayatı, Enderun Kitapevi, İstanbul.
--------------------------------- (211) Eski İstanbul (1553-1839), Kapı Yayınları, İstanbul.
‘Abdurrahîm Efendi (1243) Fetâvâ-yı ‘Abdurrahîm, C. II, Dâr’üt Tıba‘t’ülMa‘mûret’üs Sultâniyye, Konstantiniyye.
‘İsâ-zâde Târîhi (1996) Haz. Ziya YILMAZER, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul. “İçki” (1994) Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. IV, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul.
18. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risâle-i Garîbe (1998) Haz. Hayati DEVELİ, Kitabevi, İstanbul.
Abdulhalim Uveys el-Mısrî-Ali Abdulmuhsin Cebr el-Mısrî (20115) Kur’an-ı Kerîm Meâli ve Tefsîri, Mütercim: M. Beşir Eryarsoy, Tayf Yayınları, İstanbul.
AĞIR Aygül (2011) İstanbul’un Eski Venedik Yerleşimi ve Dönüşümü, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
Ahmed Câvid (1998) Hadîka-i Vekāyi‘, Haz. Adnan BAYCAR, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Ahmed Lütfi (1997) Osmanlı Âdalet Düzeni, Sadeleştiren: Erdinç Beylem, Marifet Yayınları, İstanbul.
Ahmet Eflâkî (1973) Âriflerin Menkıbeleri (Manakib al-Ârifin), Çev. Tahsin YAZICI, C. I, Hürriyet Yayınları, İstanbul.
AKÇURA Gökhan (2006) Bir Rakı Sohbeti, Yemek ve Kültür, S. 6, s. 65-78.
AKGÜNDÜZ Ahmet (1990) Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri, C. I-II, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
ALTINAY Ramazan (2006) Emevîlerde Günlük Yaşam, Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
ANHEGGER Robert - İNALCIK Halil (2000) Kānūnnāme-i Sultānī Ber Mūceb-i ‘Örf-i ‘Osmānī, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
ATAÇ Reyhân (2014) 66 Numaralı (H.997-998 / M.1589-1590) Mühimme Defteri (İnceleme-Metin), Marmara Üniversitesi- Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
ATAY Falih Rıfkı (2012) Batış Yılları, Pozitif Yayınları, İstanbul.
BANOĞLU Niyazi Ahmet (2014) Tarihi ve Efsaneleriyle İstanbul Semtleri, 2. Baskı, Selis Kitaplar, İstanbul.
BAYKARA Tuncer (1992) Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, Akademi Kitabevi, İzmir.
BERKES Niyazi (2002) Türkiye’de Çağdaşlaşma, Haz. Ahmet KUYAŞ, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Bertrandon de la Broquiére’in Denizaşırı Seyahati (2000) Ed. Ch. SCHEFER, Çev. İlhan ARDA, Eren Yayıncılık, İstanbul.
BİNBİR Gökçe (2012) 18 ve 19. Yüzyıllarda, İstanbul’da Üretim ve Ticaretin Denetiminde İhtisap Kurumu’nun Yeri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi - Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
BOLAYIR Ali Ekrem (2007) Hâtıralar, Haz. M. Kayahan ÖZGÜL, Hece Yayınları, Ankara.
BOYAR Ebru - FLEET Kate (2014) Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarihi, Çev. Serpil ÇAĞLAYAN, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
BOZIS Sula (2011) İstanbul Lezzeti İstanbullu Rumların Mutfak Kültürü, 3. Baskı, Çev. Foti BENLİSOY-Stefo BENLİSOY, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
BOZKURT Gülnihal (2010) Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci, 1839-1939, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Câbî Ömer Efendi (2003) Câbî Târihi, C. I, Haz. Mehmet Ali BEYHÂN, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Çatalcalı Ali Efendi (2014) Fetâvâ-yı Ali Efendi, Haz. H. Necâti DEMİRTAŞ, C. I, Kubbealtı, İstanbul.
ÇİÇEK Kemal (1995) Tanzimat ve Şer’iat, Toplumsal Tarih, S. 15, s. 22-27.
ÇOKUĞRAŞ Işıl (2016) Bekâr Odaları ve Meyhâneler Osmanlı İstanbulu’nda Marjinalite ve Mekân (1789-1839), İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
D’OHSSON Mouradgea (1972) XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, Çev. Zerhan YÜKSEL, İstanbul.
DALBY Andrew (2014) Bizans’ın Damak Tadı, Çev. Ali ÖZDAMAR, Alfa Yayınları, İstanbul.
DE KAY James Ellsworth (2009) 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, Çev. Serpil Atamaz HAZAR, ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıcılık ve İletişim A.Ş. Yayınları, Ankara.
ERASLAN Cezmi (1992) II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
ERDİNÇLİ İhsan (2012) Tanzimat’tan I. Dünya Savaşı’na Kadar Osmanlı’da Birahaneler ve Birahanecilik (İstanbul ve İzmir Örneği), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
(1826-1908), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik ÜniversitesiSosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
ERGUT Ferdan (2015) Modern Devlet ve Polis, İletişim Yayınları, İstanbul. ERSAN Mehmet (2006) Türkiye Selçuklularında Halkın Eğlence Hayatı, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXI, S. 2, s. 77-92.
FOUCAULT Michel (2012) İktidarın Gözü, Çev. Işık ERGÜDEN, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
GEORGEON François (2013) Osmanlılar ve İçiciler: On Dokuzuncu Yüzyılda İstanbul’da Alkol Tüketimi, Çev. Cem Deniz KURT, Yemek ve Kültür, S. 13, s. 48-63.
HATTOX Ralph S. (1998) Kahve ve Kahvehaneler Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri, Çev., Nurettin ELHÜSEYNİ, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
HEZARFEN Ahmet (1994) H. 1245’te (1829) Başmuhasebeye Gedik Olarak Kayıtlı İstanbul Meyhâneleri, Tarih ve Toplum, S. 129, s. 36-39.
IMBER Colin (2004) Şeriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk, Çev. Murteza BEDİR, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
İbn Rüşd (2015) Bidâyet’ül-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, C. 3, Çev. Ahmed MEYLÂNÎ, Ensar Neşriyat, İstanbul.
İNALCIK Halil (2010) The Survey of Istanbul, 1455: The Text, English Translation, Analysis of the Text, Documents, Ed. Emre YALÇIN, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
-------------------- (2015) Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab Nedîmler Şâîrler Mutrîbler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
İPCİOĞLU Mehmet (1996) Bir Osmanlı Bütçesi Örneği: 1622 Tarihli Ruznamçe Defteri (XVII. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Kamu Ekonomisinin Tahlili Denemesi), Yayımlanmamış Doktora Tezi-Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
İPEKTEN Halûk (1996) Divan Edebiyatında Edebî Muhitler, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
İstanbul’da Sosyal Hayat (1755-1765) (1998) C. II, Proje ve Yayın Yönetmeni: Ahmet Kal‘a, Haz. Ahmet TABAKOĞLU vd., İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
KABAGÖZ Murat Can (2016) Eğlenirken Modernleşmek: Meyhâneden Baloza, İmpratorluk’tan Cumhuriyet’e İstanbul, Heretik Yayınları, Ankara.
Kâşgarlı Mahmud (2014) Dîvânu Lugâti’t-Türk, Haz. Ahmet B. ERCİLASUNZiyat AKKOYUNLU, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kaşgarlı Mahmut (1998) Dîvânü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I, Çev. Besim ATALAY, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
KIRLI Cengiz (2009) Sultan ve Kamuoyu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
KÖPRÜLÜ Mehmet Fuat (2014) Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Alfa, İstanbul.
Kur’an-ı Kerim Meâli (2011) Haz. Halil ALTUNTAŞ-Muzaffer ŞAHİN, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Baskı, Ankara.
Latîfî (2000) Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), Haz. Rıdvan CANIM, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara.
LÉVY-AKSU Noémi (2017) Osmanlı İstanbulu’nda Asayiş (1879-1909), Çev. Serra AKYÜZ, İletişim Yayınları, İstanbul.
Mahmûd bin el-Huseyn bin Mehmed el-Kaşgarî (1333) Kitâb-ı Dîvân-ı Lügâti’tTürk, cild-i evvel, Matba‘a-i ‘Âmire, Dâr’ül-Hilâfe.
MOLTKE Helmuth von (1960) Türkiye’deki Durum ve Olaylar Üzerine Mektuplar (1835-1839), Çev. Hayrullah ÖRS, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
MULLER-WIENER Wolfgang (2003) Bizans’tan Osmanlı’ya Osmanlı Limanı, 2. Baskı, Çev., Erol ÖZEBEK, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Naîmâ Mustafa Efendi (2007) Târih-i Na‘îmâ, Haz. Mehmet İPŞİRLİ, C. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
OCAK Ahmet Yaşar (2014) Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15.-17.Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
ORHONLU Cengiz (1970) Osmanlı Tarihine Âid Telhisler (1597-1607), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
ÖGE Ali Rıza (1982) Meşrutiyetten Cumhuriyete Bir Polis Şefinin Gerçek Anıları, Günlük Ticaret Gazetesi Tesisleri, Bursa.
ÖGEL Bahaeddin (1978) Türk Kültür Tarihine Giriş, C. II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
ÖNER Senem (2013) Çeviri Yoluyla Kanun Yapmak: 1858 Tarihli Ceza Kanunu’nun 1810 Tarihli Fransız Ceza Kanunu’ndan Çevrilmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÖZGÜL İbrahim (2010) Kara Çelebi-Zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrar Adlı Eseri (1299-1648) Tahlil ve Metin, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
PALMER Alan (2008) Bir Çöküşün Yeni Tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nun Son 300 Yılı, Çev. Belkıs ÇORAKÇI DİŞBUDAK, Turkuvaz Kitap, İstanbul.
Serahsî (2008) Mebsût, C. 9 ve 13, Çev. A. ARI- H. KAYAPINAR, Ed. M. Cevat AKŞİT, Gümüşev Yayıncılık, İstanbul.
SHAW Stanford J. (2008) Eski ve Yeni Arasında: Sultan III. Selim’in Yönetiminde Osmanlı İmparatorluğu (1789-1807), Çev. Hür GÜLDÜ, Kapı Yayınları, İstanbul.
SLADE Adolphus (1945) Türkiye Seyahatnamesi, Çev. Ali Rıza SEYFİOĞLU, Genelkurmay Başkanlığı, Ankara.
SOYKAN T. Tankut (2000) Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, Ütopya Kitabevi Yayınları, İstanbul.
TANYELİ Uğur (2012) İstanbul’da Konut Mekanında Mahremiyetin İhlali ve Teşhiri: Gerilimli Bir Tarihçe, Akın Nalça Kitapları, İstanbul.
TAŞKIN Figen (1992) Osmanlı İmparatorluğu’nda Mültezim Kesimi ve İstanbul Mukataaları (1550-1605), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü.
TİMUR Taner (1998) Osmanlı Çalışmaları: İlkel Feodalizmden Yarı Sömürge Ekonomisine, 3. Baskı, İmge Kitabevi, İstanbul.
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı (1988) Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
WRATISLAW Baron W. (1981) Anılar, Çev. M. Süreyya DİLMEN, Karacan Yayınları.
YAVUZER Gamze (2015) Istanbul Wine-Taverns as Public Places in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü.
YILDIZ Gültekin (2009) Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi, İstanbul.
YILMAZ Fikret (2005) Boş Vaktiniz Var mı? veya 16. Yüzyılda Anadolu’da Şarap, Eğlence ve Suç, Tarih ve Toplum, S. 1 (241), s. 11-49.
YILMAZ Özgür (2018) Bir Fransız Bürokratın Gözüyle Sultan Mahmut’un Reformları ve 1830’ların İstanbul’undan Toplumsal Değişme, Osmanlı İstanbulu V, Ed. Feridun M. EMECEN vd., İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s. 17-41.
ZUHAYLÎ Vehbe (1994) İslâm Fıkhı Ansiklopedisi, C. 7, Çev. Ahmet EFE vd., Risale Yayınları, İstanbul.