Osmanlı Devleti’nin Çiçekle Mücadelede Kullandığı Yöntemler (1908-1918)

KARAKILIÇ, Cem, Osmanlı Devleti’nin Çiçekle Mücadelede Kullandığı Yöntemler, CTAD, Yıl 17, Sayı 33 (Bahar 2021), s. 1-33. Çiçek; ateş ve hâlsizlikle karakterize edilen, viral, döküntülü ve sâri bir hastalıktır. Her mevsimde görülebilen bu hastalık kış ve ilkbahar mevsimlerinde büyük salgınlara dönüşür. En önemli semptomları yüz, baş, göğüs, sırt, kol ve bacaklarda izlenen sıvı dolu kaşıntılı lekelerdir. Genellikle komplikasyonsuz iyileşebilse bile bazı durumlarda ölümle sonuçlanabilen büyük hasarlara da neden olabilmektedir. Hastalığın geçmişi insanlık tarihi kadar eskidir. 18. yüzyıl Avrupa’sında milyonlarca insanın hayatına mal olmuştur. Osmanlı coğrafyasında ise 19. yüzyılda hafif ya da şiddetli seyreden pek çok salgına neden olmuştur. Osmanlılar bu hastalığı variolasyon yani derideki veziküllerin içinde bulunan sıvıyı kullanmak suretiyle tedavi etmişler ve hatta yüzyılın sonlarına doğru kendi aşılarını üretir duruma gelmişlerdir. Buna rağmen halkın yarısından fazlasının yüzünde çiçek bozuğu adı verilen yara izleri oluşmuştur. Osmanlı Devleti 20. yüzyılın başlarında hastalıkla mücadele konusunda profesyonelce hareket ederek etkili çözümler üretmiştir. 1904 ve 1915 yılında yayımladığı Çiçek Nizamnameleriyle hastalığa karşı ciddi bir kodifikasyon gerçekleştirmiştir. Bazı önleyici tedbirlere, mesela bilgilendirme, yönlendirme ve aşılamaya başvurmuş ya da karantina, dezenfeksiyon, hekim ve eczacı tayinleriyle hem hastalığa hem de hastalığın tedavisine direnen halka karşı etkin bir mücadele yürütmüştür. Bu çalışma Osmanlı Devleti’nin çiçekle mücadelede uyguladığı inzibati tahdit, tanzim, tedbir ve tertipleri tespit ederek bunları örnek olay ve uygulamalar üzerinden genellemelere dönüştürmek, önleyici tedbirler ile operasyonel teknikleri ortaya koymaktır. Çalışmamızın esasını Dâhiliye, Sıhhiye ve Maarif Nezareti arasında cereyan eden resmî yazışmalar, risale ve layihalar, tamimler, talimatlar, telgraflar yani birinci elden kaynaklar dediğimiz arşiv kaynakları oluşturacaktır..

Methods used by the Ottoman State in the Fight against Variola (1908-1918)

KARAKILIÇ, Cem, Methods used by the Ottoman State in the Fight against Variola (1908-1918), CTAD, Year 17, Issue 33 (Spring 2021), pp. 1-33. Variola is a viral, rash and infectious disease characterized by fever and malaise. This disease, which can be seen in all seasons, turns into major epidemics during the winter and spring seasons. The most important symptoms are itchy spots full of fluid that are tracked on the face, head, chest, back, arms and legs. Although it can usually heal without complications, it can also cause major damages, which in some cases can result in death. The history of the disease is as old as human history. It cost the lives of millions of people in Europe in the 18th century. In the Ottoman State, it caused many epidemics that were mild or severe in the 19th century. The Ottomans treated this disease by using variolation, that is, the fluid found in the vesicles in the skin, and even by the end of the century, they were able to produce their own vaccines. Despite this, more than half of the people had scars on their faces called “pockmark.” In the early 20th century, the Ottomans acted professionally in the fight against disease and produced effective solutions. It carried out a serious codification against the disease with the Variola Regulations published in 1904 and 1915. It has resorted to some preventive measures, such as information, guidance and vaccination, or has engaged in an effective fight against both the disease and the people who resist the treatment of the disease through quarantine, disinfection, physician and pharmacist appointments. The purpose of this study is to to determine the disciplinary restrictions, regulations, measures and orders implemented by the Ottomans in the fight against variola, to transform them to generalisations through case studies and practices, to present the operational techniques. The official correspondences among Ministries of Interior, Health and Education, booklets and petitions, circulars, instructions, telegrams, in other words archival sources, shall form the basis of our study. Keywords: Ottoman State, Epidemics, History of Epidemics, Variola, Fighting Against Variola.

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Sadaret Mektubi Kalemi, Mühimme Odası Evrakı (A.MKT.MHM.) 590/7.
Babı-ı Âli Evrak Odası (BEO), 2237/167768; 2456/184176; 3076/230627; 3209/240625; 3315/248593; 3355/252554; 3369/252672; 3659/274389; 3665/274871.
Dâhiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Levazım Kalemi Evrakı (DH. EUM. LVZ.), 21/48; 25/45.
Dâhiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Muhasebe Kalemi (DH. EUM. MH), 86/55.
Dâhiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı (DH. HMŞ.), 11/4; 11/15; 11/19; 11/20; 11/23; 22/46.
Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH. İ. UM.), 19/1. Ekleri (DH. İ. UM. EK.), 3/40; 27/45; 39/85; 41/27.
Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı (DH. İD.), 47/15; 48/44; 48/45; 50/56; 50/60; 54/56; 87/1; 165/13; 165/14; 165/17; 165/54; 112/2; 112/54.
Dâhiliye Nezareti Mebani-i Emiriye- Hapishaneler Müdiriyeti Evrakı (DH. MB. HPS. M.), 11/80; 13/74; 28/61; 73/2.
Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (DH. MKT.), 460/6; 503/34; 510/10; 542/9; 577/70; 595/61; 638/38; 684/74; 712/35; 829/63; 836/12; 861/75; 866/18; 895/17; 899/14; 903/65; 937/22; 957/36; 980/44; 991/29; 997/16; 1033/33; 1051/5; 1105/77; 1119/68; 1123/59; 1127/33; 1148/75; 1149/55; 1161/36; 1280/92; 2209/33; 2209/74; 2213/83; 2214/130; 2223/68; 2224/70; 2224/70; 2231/03; 2234/15; 2240/28; 2273/39; 2309/68; 2351/97; 2371/103; 2372/103; 2402/40; 2448/144; 2448/244; 2465/20; 2469/117; 2470/122; 2485/103; 2488/119; 2492/66; 2530/37; 2534/55; 2608/120; 2609/11; 2609/87; 2611/96; 2611/97; 2613/57; 2676/13; 2696/28; 2702/89; 2721/10; 2745/39; 2803/20; 2862/82; 2865/9
Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ.), 4/13; 10/20; 11/12; 17/16; 18/24; 20/03; 23/02; 30/01; 31/3; 31/12; 33/34; 35/2; 36/66; 42/38; 42/64; 43/1; 44/18; 50/7; 54/9; 55/47; 91/50; 108/27; 113/45; 114/34; 133/126; 159/40; 211/19; 292/38; 501/27.
Dâhiliye Nezareti Sicil-i Nüfus Tahrirat Kalemi Evrakı (DH.SN.THR.), 51/23.
Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayet Müdüriyeti (DH. UMVM.), 23/31; 36/52; 96/20; 126/57; 127/32.
Hariciye Nezareti Sefaret Belgeleri (HR. SFR.), 3/610; 3/727.
İrade Dosya Usulü: (İ. DUİT.), 71/20.
İrade Kanun ve Nizamat Evrakı (İ. KAN.), 001/42/02/02; 001/42/03/02.
İrade Sıhhiye Evrakı (İ. SH.), 5/15.
Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi Evrakı (MF. İBT.), 26/60; 127/3; 145/60; 148/51; 182/121; 185/72; 204/27; 229/3.
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (MF. MKT.), 124/80; 617/49; 652/22; 705/12; 760/26; 770/8; 771/16; 776/29; 817/45; 846/4; 930/38; 930/39; 1149/29; 1149/46; 1149/49; 1083/48; 1194/68.
Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriye Evrakı (ML. EEM.), 371/63.
Meclis-i Vükela Mazbataları Evrakı (MV.), 209/79; 210/53.
Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD.), 640/19; 851/13; 2691/11; 2824/43.
Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (TFR. I. KV.), 80/7966; 54/5304; 228/22794.
Rumeli Müfettişliği Manastır Evrakı (TFR. I. MN.), 27/2618; 30/2904; 83/8267.
Rumeli Müfettişliği Selanik Evrakı (TFR. I. SL.), 164/16388.
Rumeli Müfettişliği Arzuhaller (TFR. I. ŞKT.), 5/445; 142/14135.
Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK.), 182/58; 254/56.
Zabtiye Evrakı (ZB.), 310/8; 403/153; 594/144; 598/11.
Resmî Yayınlar Düstûr-Birinci Tertip: 13 Ocak 1884-7 Nisan 1888- (1937), Cilt 5, Ankara.
Düstûr-Birinci Tertip: 25 Temmuz 1887-11 Mart 1890- (1939), Cilt 6, Ankara.
Düstûr-Birinci Tertip: 29 Mart 1311-19 Şubat 1339- (1941), Cilt 7, Ankara.
Düstûr-Tertib-i Sani: 25 Zilhicce 1332-5 Muharrem 1334- (1336), Cilt 7, Matbaa-i Amire, İstanbul.
Kitaplar ve Makaleler Çiçek Aşısı Nizamnamesidir (1333) Bahriye Matbaası, İstanbul.[y.b] (1975) Çiçek Hastalığı, Sağlık Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul.
[AKALIN] Besim Ömer (1310) Çiçek Hastalığı ve Suçiçeği, İstanbul. AKSOY Seval (2013) Olası Biyolojik Silah Olarak Yeniden Gündeme Gelen Eski Hastalık: Çiçek, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED), Cilt 12, Sayı 7, s. 246-247.
ALANTAR İhsan Hilmi vd. (1944) Çocuklarda Çiçek Hastalığı “İstanbul’daki Son Çiçek Salgını Dolayısıyla, Kader Basımevi, İstanbul.
BEHBEHANİ Abbas M. (1983) “The Smallpox Story: Life and Death of an Old Disease”, Microbiological Reviews, Vol. 47, No. 4, s. 455-509.
BERKES Niyazi (2002) Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
BRAUN Hugo (1938) Mikrobiyoloji ve Salgınlar Bilgisi Ders Kitabı, Çev. Ziya
ÖKTEM, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
DIAMOND Jared (2018) Tüfek, Mikrop ve Çelik, Pegasus Yayınları, İstanbul.
DİNÇ Gülten – ÜLMAN Yeşim Işıl (2007) The Introduction of Variolation ‘A La Turca’ to the West by Lady Mary Montagu and Turkey’s Contribution to this, Vaccine, 25, s. 4261-4265.
DÖLEN Emre (2001) Küçük Sıhhiye Memurları Mektebi, I. Edirne Tıp Tarihi Günleri Bildirileri (3-4 Ekim 2011) Dr. Rıfat Osman Anısına” (1874-1933), Haz. Ender Bilar, s. 50-60.
ERLER Mehmet Yavuz (2002) XIX. Yüzyıldaki Bazı Doğal Afetler ve Osmanlı Yönetimi, Türkler, Cilt 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 762-770.
ERZİN Niyazi (1943) Çiçek Aşısı, Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara.
HULT O. T. (1940) Türkiye’de XVIII. Asrın Başında Çiçek Aşısı tatbikine Dair, Çev. Akdes Nimet KURAT, Türk Tıb Tarihi Arkivi, Cilt 4., N.15, s. 97-102.
KILIÇ Orhan (2004) Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi yayınları, Elazığ.
MERCAN Burcu (2017) XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Çiçek Salgınları ve Çiçek Hastalığı İle Mücadele, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Kırklareli.
MONTAGU Lady [Mary] (1998) Şark Mektupları, Timaş Yayınları, İstanbul.
NİKİFORUK Andrew (2000) Mahşerin Dördüncü Atlısı-Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul.
ONUL Behiç (tarihsiz) İnfeksiyon Hastalıkları, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, Ankara.
OSMAN Rıfat (1933) Türkiye’de XVIII. Asırda Çiçek Aşısı Tatbiki, Sıhhat Almanakı, İstanbul.
RIEDEL Stefan (2005) Edward Jenner and The History Of Smallpox and Vaccination, BUMC PROCEEDINGS, Vol. 18, No. 1, January, s. 21-25.
SMITH Kendall A. (2011) Smith, Edward Jenner and the Smallpox Vaccine, Frontiers in Immunology-Microbial Immunology, Vol. 2, No. 21, June, s. 1-6.
STRAUS W. Eugene – STRAUS Alex (2009) Tıbbi Mucizeler Tıp Tarihinden Yaşamı Değiştiren 100 Gelişme, İstanbul.
ŞEN Derviş (2002) Ayın Kitabı, Gülhane Askerî Tıp Akademisi Yayınları, Ankara.
TERZİOĞLU Arslan (1981) Türk Usulü Çiçek Aşısının 18. Yüzyılda Avrupa’ya Yayılması, İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt 44, Sayı 1, s. 379-395.
---------------------------- (2006) Türk Usulü Çiçek Aşısının Orijini ve Avrupa’ya Yayılması, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı 239, s. 14-19.
UNAT Ekrem Kadri (1988) İnfeksiyonlar Bilimi ve Klinik Mikrobiyolojisi, Tıp Dallarındaki İlerlemelerin Tarihi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul.
-------------------------- (1976) Osmanlı İmparatorluğunda Aşı ve Serum Hazırlama Müesseseleri, Türk Tıp Alemi, Cilt 1, Sayı 2, s. 144-155.
-------------------------- (1988) Türkiye’de Jenner Aşılamasının Başlangıcı ve Dr. G.B. Violi’nin Çiçek Aşısı Müessesesi, Tıp Tarihi Araştırmaları, Ed. Nil SARI-Hüsrev HATEMİ, s.74-78.
URAL Refet (1972) Bulaşıcı Hastalıklar, İstanbul.
UZLUK Feridun Nafiz (1958) Genel Tıp Tarihi, Cilt 1, Ankara.
ÜLMAN Yeşim Işıl (2017) Galatasaray Tıbbiyesi Tıbbiye’de Modernleşmenin Başlangıcı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
--------------------------- (2008) Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin Galatasaray Döneminde Sağlık Hizmetleri, Prof. Dr. Ali Haydar Bayat Anısına Düzenlenen Osmanlı Sağlık Kurumları Sempozyumu 2 Haziran 2007, Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, İstanbul, s.193-198.
ÜNVER Süheyl (1948) Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
---------------------------- (1962) Türklerde Çiçek Aşısı, Türk Folklor Araştırmaları, Yıl 13, Cilt 7, Sayı 153., s. 2685-2686.
YILDIRIM Nuran (2006) Çiçek Salgınına Türk Usulü Çözüm, Pfil .Pfizer İletişim, Temmuz-Ağustos-Eylül, s. 60-63.
----------------------- (2007) 1894’ten Günümüze Üsküdar Tebhirhanesi, Üsküdar Sempozyumu IV 3-5 Kasım 2006 Bildiriler, Haz. Coşkun YILMAZ, Cilt II, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul. Cem KARAKILIÇ, Osmanlı Devleti’nin Çiçekle Mücadelede… 33
----------------------- (2008) Osmanlı Devleti’nin Modern Tıp Kurumlarından Gedikpaşa, Tophane ve Üsküdar Tebhirhaneleri, Prof. Dr. Ali Haydar Bayat Anısına Düzenlenen Osmanlı Sağlık Kurumları Sempozyumu 2 Haziran 2007, Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, İstanbul, s.199-215.
------------------------ (2011) Sağlıkta Devr-i Hamîdî, II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul, Ed. Coşkun YILMAZ, İstanbul, s. 245-263.
---------------------- (2014) 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar-HastanelerKurumlar-Sağlık Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
----------------------- (2015) İstanbul’da Sağlık Hayatı, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, Ed. Coşkun YILMAZ, Cilt 4, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul, s.92-137.
----------------------- (2018) II. Abdülhamid’in Saltanat Yıllarında Tıp, Sağlık ve Sosyal Yardım”, Bezmiâlem Aktüel, Sayı 21, s. 28-32.
YILDIRIM Nuran - ÖZALTAY Bülent (2012) Sultan II. Abdülhamid’in Sağlığı ve Sağlık Hizmetleri, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed. Coşkun YILMAZ, Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, s. 123- 146.